Jiří Trnka, un artesán do cinema

O outro día, conversando co meu pai sobre algúns cineastas hoxe case esquecidos, veu á nosa memoria o nome do checo Jiří Trnka (1912-1969) e de todo o magnífico cinema de animación que ten producido aquel país na segunda metade do século XX. Os dous añoramos ese xeito de facer filmes, con sensibilidade e talento, con arte e humanidade.

Afortunadamente, veño de ver e gozar a curtametraxe que moitos consideran o testamento artístico e ideolóxico de Trnka e que leva por título A man (Ruka, 1965). Unha enorme man, firme e autoritaria, impide a un pobre e solitario oleiro que siga a elaborar as súas simples macetas obrigándoo a tallar mans e unicamente mans coma ela. A resistencia inicial do oleiro é vencida pola forza da man. O desespero condúceo logo á morte. O funeral é oficiado sen embargo pola propia man que condecora ao morto, nun xesto de cinismo evidente.

O filme ten unha moi clara lectura de fondo. Trnka defendeu sempre a súa liberdade creativa e a súa independencia como artista. Trnka é desde logo ese triste oleiro. Moitos interpretan tamén o filme en clave de protesta e consideran que a autoritaria man é unha metáfora diáfana das condicións de vida baixo o estado comunista. Faltaban aínda uns poucos anos para a Primavera de Praga.

Na obra cinematográfica de Trnka —6 longametraxes e 17 curtas— ocupan un lugar destacado as lendas tradicionais checas: Špaliček (O ano checo, 1947), Bajaja (O príncipe Bajaja, 1950), e Staré povesti ceské (Antigas lendas checas, 1953). Noutras ocasións ocupouse en adaptar a clásicos como Shakespeare (O sono dunha noite de verán), Chejov (Historia dun contrabaixo) ou Bocaccio (O Decamerón).

Trnka brillou tamén como ilustrador de contos infantís recibindo o Premio Hans Christian Andersen en 1968, un ano antes da súa morte. Ilustrou as historias dos irmáns Grimm, os contos de Perrault, Andersen e Lewis Carroll, as fábulas de La Fontaine, etc. e tamén os contos de autores checos coma Vladimír Holan ou Jan Pálenícek, ademais do osiño Misha de Josef Menzel.

A súa influencia no cinema de animación foi sobresaínte aínda que non suficientemente recoñecida nin valorada. Moitos non poden evitar ver no archicoñecido Tim Burton unha débeda pendente con Jiří Trnka.

(Na imaxe superior, Jiří Trnka. Abaixo, á esquerda A novia cadáver de Burton; á dereita, A man, de Trnka.)

A vida das abellas

Visitei onte xunto os meus alumnos o centro Apípolis, situado a poucos quilómetros de Pontevedra, na parroquia de Santo André de Xeve.

—Profe, que significa apípolis?

—A cidade das abellas.

Os nenos de Baión puideron observar abraiados as colmeas cheas de abellas coa súa raíña no medio delas, a forma hexagonal das celas tan axeitada para a súa vida, o pole pegado ás patas cando voltan do seu paseo polos prados darredor. Tamén fixeron con moita ilusión galletas de mel que levaron para a casa e aprenderon unha chea de cousas sobre a Apis mellífica.

Pero non era disto do que quería eu falar. O asunto das abellas levoume un pouco máis lonxe nas miñas habituais extravagancias, no sentido literal do termo. Primeiro, conduciume ao belga Maurice Maeterlinck (1862-1949), o Premio Nobel de Literatura do 1911 e autor ademais do famoso ensaio A vida das abellas. Non é este un tratado de apicultura aínda que proporciona moitas curiosidades e desfai mitos. É máis ben un conxunto de reflexións filosóficas sobre o misterio da súa organización social.

"En verdad, cada una de esas pequeñas bayas casi inmóviles trabaja sin descanso y ejerce un oficio diferente. Ninguna de ellas conoce el reposo, y las que, por ejemplo, parecen las más dormidas y penden de los cristales en racimos muertos tienen la tarea más misteriosa y más cansada; ésas forman y segregan la cera."

Existe un libro fabuloso titulado The Sacred Bee in Ancient Times, da autora Hilda Ransome, publicado orixinalmente en 1937, que vai relatando a relevante presencia da abella nas culturas da Antigüidade, desde Exipto á India. Conta a lenda que o poeta grego Píndaro ficou adurmiñado pola calor do mediodía nunha viaxe a Tespias. Mentres durmía, as abellas derramaron mel nos seus beizos e iso marcou o seu nacemento como cantor. Por elo nas odas de Píndaro abundan as referencias ás "musas do mel".

O doce aroma do mel transportoume logo a un sitio máis noso: Cartelle, Ourense. Alí naceu o cineasta Carlos Velo (1909-1988). Estudou Bioloxía en Madrid e licenciouse en Ciencias Naturais en 1932. Neses mesmos anos participou nos primeiros cine-clubes que se fundaron na capital e comezou a deixarse querer pola realización cinematográfica e as vangardas artísticas. As súas paixóns foron o cinema e a entomoloxía, E conseguiu unilas ao filmar a vida das abellas cunha cámara Kodak de 16 milímetros e un microcospio. Foi a súa primeira práctica de cine que titulou Aventura de los Ápidos Apis.

(Na imaxe, O descobrimento do mel, do pintor renacentista Piero di Cosimo.)

Unha postal de Heidelberg

Despois de todo este tempo de ausencia forzada, por fin regreso ao meu pequeno recuncho na rede. A verdade é que tiña isto un pouco desgobernado e deixado da man. Pouco a pouco habemos recuperar o camiño perdido como diría o poeta melancólico. Foi coma unha convalecencia de meses... Estou a esaxerar.

Para a miña volta decidín pegar esta postal da viaxe que fixen a Alemaña no mes de abril. Trátase dunha bonita vista do castelo de Heidelberg desde a Kornmarkt, é dicir, a Praza do Trigo.

Heidelberg é unha fermosa cidade situada xunto o río Neckar a unha hora de Francfort e a outro tanto de Stuttgart. Pertence ao estado de Baden-Wurtemberg e recibe cada ano a milleiros de turistas. Non resultaba fácil atravesar a súa rúa principal e o castelo, a principal atracción da cidade, tamén estaba cheo de xente. De moitos dos edificios que conforman o recinto do castelo tan só fican as imponentes fachadas e iso dálle ao conxunto un aspecto romántico e ilusorio. Un non pode evitar imaxinar o castelo rodeado de bruma coma nesas postais que parecen sacadas dun libro de Goethe. Aínda están vivas as pegadas da historia nos seus recantos.

Heidelberg é a cidade universitaria por excelencia naquel país. Nese aspecto podémola comparar con Coimbra ou Salamanca. Voltaremos outro día a falar de Heidelberg porque non quedou todo dito nin moito menos.