30 dic 2011

O Panthéon de París


Agora que o tempo e as obrigas conceden unha pequena tregua, entretéñome ás veces revisando fotografías recentes e libros pendentes de lectura. Deparei nesta e lembro que me levou varios minutos atopar o axuste axeitado do tempo de exposición para lograr captar con nitidez a maxestuosidade do monumento no medio da paisaxe nocturna. Trátase, ben o sabe todo o mundo, do Panthéon de París, o lugar onde repousan os restos dos máis distinguidos franceses de todos os tempos.

A nómina é ben longa pero sempre saltamos os numerosos condes, duques e marqueses para chegar axiña aos nomes e apelidos que figuran nos libros de historia, nos manuais de literatura ou nos máis importantes tratados científicos e filosóficos diso que damos en chamar cultura occidental.

Repousan aquí os restos dos enormes pensadores Voltaire e Rousseau, de escritores como Hugo, Zola e desde hai nove anos Alexandre Dumas pai. Tamén teñen aquí o seu lugar figuras políticas como Carnot, Gambetta, Jaurès, Painlevé, Moulin e Malraux; científicos como Pierre e Marie Curie, Braille e Monge. O mesmo arquitecto do Panthéon, Jacques-Germain Soufflot, tamén está soterrado no seu interior.

Os últimos restos depositados foron no pasado mes de abril os do político e escritor da Martinica Aimé Césaire, un dos fundadores do movemento literario da negritude que mantivo ao longo da súa vida un tenaz rexeitamento do colonialismo e polo que chegou a ter algún desencontro con Nicolas Sarkozy nos últimos anos da súa vida.

26 dic 2011

As guerras non son gloriosas


Tiña un especial interese en visionar este film alemán do ano 1930 posto que foi esta unha das primeiras producións sonoras que se exhibiron no Teatro Principal de Ourense. Westfront 1918, titulada en España Cuatro de infantería seguindo de xeito literal o subtítulo Vier von der Infanterie, foi dirixida por Georg Wilhelm Pabst, un dos máis destacados directores da cinematografía xermana ao que lle debemos títulos como La caja de Pandora, La ópera de los tres centavos e Don Quijote.

O filme é marcadamente antibelicista pero non transmite ningunha mensaxe política máis alá do recoñecemento fraternal entre un soldado francés e outro alemán, os dous agonizantes, nos momentos finais do mesmo e un título final que semella unha advertencia. É máis ben unha mostra contundente da atrocidade e sinsentido da guerra e das devastadoras consecuencias da mesma na moral dun pobo e dun país. O inimigo está ausente e non hai aspiracións patrióticas na realización. Non hai heroes, non hai supervivintes.
Os nazis prohibiron máis tarde a súa exhibición pois consideraban que este tipo de películas fomentaban o "derrotismo covarde" entre os alemáns.
Chaman a atención as escenas filmadas nas trincheiras, que ocupan a maior parte da película. Pabst non renunciou a amosar o máis duro da guerra, o afundimento dos túneles, a man dun dos protagonistas sobresaíndo do fango pedindo socorro, os mutilados, os cegos, o desengano doutro dos soldados cando de permiso descobre o adulterio da súa muller esfameada, etc. É maxistral o uso do son, especialmente o dos bombardeos, disparos e berros dos oficiais, combinado con longos planos de silencio en hábil contraste.
Ollando estas terribles imaxes das trincheiras da Primeira Guerra Mundial non podo evitar lembrar aquel emotivo poema de Wilfred Owen, o poeta británico falecido na Batalla do Sambre xusto unha semana antes do Armisticio, na que denunciaba a falsidade do verso de Horacio que glorificaba morrer polo ben da patria. As guerras non teñen nada de glorioso.

If in some smothering dreams you too could pace
Behind the wagon that we flung him in,
And watch the white eyes writhing in his face,
His hanging face, like a devil's sick of sin;
If you could hear, at every jolt, the blood
Come gargling from the froth-corrupted lungs,
Obscene as cancer, bitter as the cud
Of vile, incurable sores on innocent tongues,–
My friend, you would not tell with such high zest
To children ardent for some desperate glory,
The old Lie: Dulce et decorum est
Pro patria mori.

(Si tú también pudieras, en tus sueños,
caminar tras el carro adonde lo arrojamos
y ver cómo sus ojos se marchitan,
ver su rostro caído, como un demonio hastiado;
si pudieras oír con cada sacudida
cómo sale la sangre de su pulmón enfermo,
obscena como el cáncer, amarga como el vómito
de incurables heridas en lenguas inocentes,
amigo, no dirías entusiasta
a los muchachos sedientos de una ansiosa gloria
esa vieja mentira: Dulce et decorum est
pro patria mori.)



17 dic 2011

A librería máis famosa do Sena




Morreu George Whitman só dous días despois de facer 98 anos de idade. George nacera en Nova Jersey e era contemporáneo doutros poetas da xeración Beat como os grandes Jack Kerouac e Allen Ginsberg, mesmo algo maior ca eles. Hai sesenta anos fundou unha librería na parisina Rue de la Bûcherie, na ribeira esquerda do Sena. Chamouna Le Mistral. En 1964 mudoulle o nome polo de Shakespeare & Company en homenaxe a Sylvia Beach, outra norteamericana que xa abrira alí a súa librería nos anos de entreguerras e que era asidua dos círculos literarios dos que formaban parte André Gide, Paul Valéry, Jules Romains, etc. Sylvia Beach chegou a ser a editora do Ulises de James Joyce e tamén escribiu un libro de memorias sobre a vida cultural da cidade titulado precisamente Shakespeare and Company.

George púxolle o nome de Sylvia á súa filla nacida en 1981, Sylvia Whitman, quen é a que leva a librería desde o ano 2003. George morreu nun apartamento situado xusto enriba da súa librería, da súa vida e do seu soño feito realidade.


Tiven a oportunidade de visitar a librería de George Whitman en outono do 2010. Esta librería é un museo, é un punto de encontro de escritores e artistas e lugar de reunión dos norteamericanos residentes en París. Vas camiñando polos seus estreitos corredores e atopas moreas de libros de todas as épocas, case todos en inglés. Nas paredes hai murais, cartas, cadros e fotografías de escritores, de visitantes famosos, posters e postais. Paga a pena a visita só para contemplar todos estes tesouros.


Na planta superior hai habitacións, hai unha cama. Podes coller un libro, sentarte e lelo dun tirón. Hai unha mesa cunha máquina de escribir para quen a queira empregar. Hai un piano e sempre hai alguén tocando as súas teclas. Respírase alí dentro un aire de amizade e amor polos libros e pola cultura.

A entrada é unha especie de patio no que hai maletas cheas de libros, pizarras con citas literarias e caixas con libros de ocasión.

Non marchei dalí sen mercar un par de libros: Reflections, de Walter Benjamin e The Art of Cinema, de Jean Cocteau.

15 dic 2011

Larpeiradas internacionais




Cando chegan estes días do Nadal comeza a invasión tradicional das larpeiradas: turrón, mazapán, polvoróns, follados de crema, mantecados, etc. Unha lista sen fin. Creo que cando era rapaz tiña máis ilusión por todo este arsenal de azucre.

Sen embargo, aínda fico ollando os escaparates das pastelarías lembrando aqueles lugares do meu Ourense da infancia que foron esmorecendo até morrer, como a Ramos, a Coruñesa ou a Ibense. En Portugal non renunciaron a estes praceres e con agradable frecuencia topamos alí cunha colección das cores máis vivas e as formas máis curiosas. Que pracer tan marabilloso é tomar um galão e umas natas en calquera café portugués!
Os italianos non quedan moi atrás nesta competición de larpeiros. A variedade de doces que hai ao longo do país dá como para facer unha enciclopedia. Meu irmán, grande coñecedor da súa cultura e gastronomía, viaxeiro polo norte e polo sur, é quen nos suministra á familia –nunca coa frecuencia suficiente que nos calme o apetito– a riqueza saborosa dos italianos. Este verán andamos todos á procura dos cannoli, uns doces recheos en forma de cana propios da illa de Sicilia.
Nesta fotografía, tomada nunha pastelaría de Bérgamo o pasado verán, ficamos un bo rato contemplando a polenta e Osei, o doce propio do lugar. A polenta consiste nunha masa rechea de manteiga, chocolate quente, ron e pasta de abelás todo cuberto con licor e outros ingredientes. Non houbo valor de meterlle o dente porque non eran horas.

14 dic 2011

Os pés quentes



Esta é unha desas noites de insomnio que de cando en vez se asoman nas nosas vidas. Serán as cousas que bulen na miña cabeza que non me deixan durmir. E déuseme por repasar as fotos do último verán, nas que xa o paso do tempo vai deixando un efecto de rareza, de lonxanía. Delas saiu esta postaliña azul. Pégoa no meu caderno de inconstancias para que fique aí luminosa.


En noites frías coma estas de decembro, supoño que lembrar o cálido Mediterráneo axuda a sentir os pés un pouco máis quentes e a cabeza máis relaxada.

No outro lado da postal di: Plakiás (Illa de Creta)

9 dic 2011

Os directores estamos algo mal da cabeza

Ultimamente non lle dedico moito tempo a este caderno. Desde que hai seis meses asumín a dirección do colexio onde traballo desde o ano 2008 ando un pouco disperso, metido en tarefas burocráticas e ás veces desbordado polo cargo.
A miña conclusión do curso de formación inicial ao que asistín recentemente xunto con outro cento de novos directores e directoras foi concluínte: hai que estar un pouco mal da cabeza para ser director. Nos tempos que corren, en que todos os males e fatalidades do universo teñen que ser solucionados rapidamente pola escola, asumir o imposible leva irremediablemente á frustración. Hai que ser prudentes. Esíxesenos moito e axúdasenos moi pouco.
O do director é un posto ingrato. As palabras que antes eran escoitadas con normalidade logo pasan a ser interpretadas como ordes ou censuras. As peticións parecen requerimentos; as propostas, críticas.
Pero non quería facer aquí unha lista de agravios, nin moito menos, pois non teño motivo para moita queixa. Que escriba ou non neste 'caderno inconstante' meu a pouca xente lle importa. Seino ben.
As miñas lecturas das últimas semanas –nas que a pesares de todo non falta un Zweig– teñen máis que ver con bibliografía relacionada coa xestión e a organización educativa. As editoriais Grao e Wolters Kluwers teñen un interesante catálogo relacionado co tema, aínda que, desde logo, non son as únicas. Non hai que ser tan inxenuo como para pensar que nestes libros está a solución a todos os problemas pero sempre hai que ter a suficiente humildade como para estar aberto ao que deles podes aprender. Hai unha cousa que sempre se nos repite aos directores e na que estou moi de acordo: non debemos pecharnos no escritorio, hai que falar, conversar, observar...





30 oct 2011

Zweig e Mistral beben mate en Petrópolis


Stefan Zweig consumiu os últimos días da súa vida na cidade brasileira de Petrópolis, a uns 70 km de Rio de Janeiro. Alí, entre as montañas da Serra dos Órgãos e acompañado por Lotte, a súa segunda muller, buscou refuxiarse da barbarie da guerra mundial. Dedicou longas horas a traballar nos seus ensaios sobre dúas figuras fundamentais das letras francesas: Michel de Montaigne e Honoré de Balzac. Para Zweig, o seu ensaio sobre Balzac ía ser sen dúbida a súa obra capital, por riba de todas as demais biografías e novelas.
En Petrópolis, a tranquilidade da vida rústica foi primeiro un bálsamo para a moi fráxil moral de Zweig, pero a ausencia de amigos e o descoñecemento do idioma foi convertindo ese primeiro paraíso nunha pesadez insoportable. Zweig non vía futuro, nin lle vía xa sentido ao seu traballo. El, que foi un grande defensor da cultura europea e que tiña en mente a súa conservación e divulgación para as xeracións novas, foi vencido finalmente polo desespero e a fatiga.
Entre os poucos amigos cos que o matrimonio Zweig se relacionou destacaba unha poeta chilena que lograría o Premio Nobel apenas catro anos despois. Tratábase de Gabriela Mistral, que tamén vivía en Petrópolis onde era cónsul do seu país. No libro que recolle as ponencias do simposio celebrado en 1981 na cidade de Nova York hai un capítulo dedicado a esta relación. A súa autora, Frances Hernandez, relata cómo Mistral gozaba en 1942 dun altísimo prestixio literario mundial pero ao mesmo tempo comezaba a padecer os síntomas da súa avanzada diabetes e da insuficiencia cardiaca que arrastraba. A isto iría sumarse en pouco tempo o suicidio do seu sobriño Yin-Yin que ela adoptara e educara desde pequeno.
Zweig coñeceu de Mistral pola publicación na prensa local de varios artigos nos que a chilena animaba a adoptar a nenos exiliados da guerra de España, un asunto polo que a poeta sempre tivo grande preocupación. Foi precisamente o escritor austriaco o que amosou interese por coñecela. Despois do primeiro encontro, arranxado polo alcalde de Petrópolis, o matrimonio Zweig e Gabriela Mistral pasaron moitas horas ben na casa deles ou ben na casa dela. Deixaban pasar as horas das longas veladas tropicais sentados no porche, falando e bebendo mate, quizais calmando así as fondas penurias da vida, das que un finalmente nunca pode liberarse.



Casa de Stefan Zweig, en Petrópolis, hoxe

6 oct 2011

Cos nenos de Baión


Os meus alumnos Aarón, Felipe, Carolina, Kevin, Vanesa, Adriana e Jesús están aprendendo a facer un blog. É algo moi interesante pero precísase saber primeiro cómo hai que facer. Con paciencia pódese facer un blog moi divertido.
Agardo que se animen e espero ver pronto os seus traballos publicados.

29 sept 2011

Cinco séculos de Servet


Non se me ocorre mellor maneira de facer a miña particular lembranza de Miguel Servet, sabio nacido nunha pequena aldea de Huesca hai hoxe xusto cinco séculos, que recuperar da miña humilde biblioteca unha das obras máis prezadas do meu admirado Stefan Zweig. É a que leva por título Castellio contra Calvino, conciencia contra violencia (Acantilado, 2003). Esta marabilla contén para min as palabras máis valiosas escritas xamais por Zweig en defensa da liberdade de conciencia e contra todas as tiranías e dictaduras.

As primeiras descricións que Zweig fai de Servet non son, sen embargo, precisamente eloxiosas do carácter do aragonés:

En este hombre singular los talentos se mezclan de modo muy diverso, aunque sin un orden afortunado: un intelecto enérgico, despierto, curioso y tenaz, pero que con luz muy tenue divaga de un problema a otro; un genuino deseo de encontrar la verdad, aunque incapacitado para la transparencia creativa. Francotirador a un tiempo en la filosofía, la medicina y la teología, este espíritu fáustico no encaja plenamente en ninguna ciencia, aunque en todas se inmiscuye. Deslumbrante de cuando en cuando en alguna de sus audaces observaciones, con sus irreflexivas charlatanerías acaba por resultar enojoso. En cualquier caso, en el libro de sus proféticas predicciones brilla por una vez con una observación que verdaderamente abre nuevos caminos: el descubrimiento de la llamada circulación pulmonar de la sangre.

Zweig, que compara a Servet con Don Quijote tanto polo seu aspecto físico como polo seu cego idealismo, vai trazando a súa biografía chea de contratempos, soños, inquedanzas, até a súa chegada á Xenebra de Calvino onde defendeu a eliminación do dogma da Trinidade. A súa vida correrá desde entón moitísimo perigo ao ser acusado de herexe polos reformistas. Perseguido por un fanático como Calvino acabou sendo queimado na fogueira por instigación deste o 27 de outubro de 1553.

Unha carta que Calvino lle dirixe ao seu amigo Farel explica ben ás claras as súas criminais intencións:

"Servet me ha escrito recientemente y ha adjuntado a su carta un grueso volumen con sus delirios, asegurando con increíble petulancia que en él habría de leer cosas sorprendentes. Declara estar dispuesto a venir aquí, en caso de que yo lo desee... Pero no quiero pronunciarme sobre ello; pues si viniera, en tanto tenga aún algo de influencia en esta ciudad, no podría permitir que la abandonara con vida."

Hoxe é o día de Servet pero achéguense vostedes a Sebastián Castellio da man de Zweig e rescatarán do descoñecemento unha figura que non os deixará indiferentes.

(Na imaxe, a portada dunha edición arxentina do libro de Stefan Zweig datada en 1952)

30 ago 2011

Paseos e libros

Debe de ser a xenética pero non cabe dúbida de que eu son deses que non poden evitar parar diante do escaparate dunha librería nova. Se se trata dun deses enormes establecementos tan habituais por toda Europa como as Feltrinelli de Italia, as Hugendubel de Alemaña ou as Waterstone's de Inglaterra un xa sabe que ten a tarde ocupada. Remexer entre os libros de peto, ollar de punta a cabo os andeis de narrativa e ficar un momento de relax nun daqueles confortables sofás a botarlle unha ollada a un libro calquera son bocadiños de benestar aos que un non pensa renunciar.
Outra cousa ben diferente son esas librerías de antigo nas que o propio escaparate é xa un museo. Hai cidades que aínda conservan esta riqueza nun número considerable. E non é casualidade que sexan as cidades con maior nivel cultural do mundo. En París pódense atopar recunchos marabillosos con edicións antigas de Voltaire, Balzac ou Zola. Case nada! En Xénova meu irmán amosoume este verán unha con libros vellos sobre o xeneize, o dialecto que os xenoveses levaron logo a América.
Aquí tres instantáneas tomadas por min nos últimos meses: unha librería en Xenebra, outra moi pequeniña na cidade vella de Lyon, e a Arenthon no quai Malaquais de París.



26 jul 2011

A Milano de Buzzati


Este home tiña unha pose moi particular. Teño visto fotos e entrevistas para a televisión. Adoitaba pousar as palmas das mans sobre as cadeiras convertindo así o seu corpo nunha xerra momentánea. Dino Buzzati (1906-1972), pintor, xornalista e escritor, tiña a súa alma pegada á cidade de Milán a pesares de ter nacido nas montañas do Véneto. Nos seus relatos a cidade do boom económico está presente case sempre como un escenario de absurda modernidade no que os coches quedan varados nun atasco interminable e no que os cemiterios ocultan a silenciosa pugna entre os ricos da seda e os ricos do ferro, unha viva metáfora dos sectores que fortaleceron a riqueza milanesa.
Na miña recente visita á Lombardía quixen deixarme guiar polo sabor especial que deixan nos beizos os seus relatos recollidos nas dúas coleccións que adquirín: Sesenta relatos (Sessanta raconti, 1958) e El colombre (Il colombre, 1966).
Se houbera que poñer algunha etiqueta a Buzzati as cousas rondarían o onírico, a inxenuidade e unha certa incomprensibilidade do mundo no que vivimos. Dicía Calvino que Buzzati era un dos autores italianos que mellor resistira o paso dos anos. Eu engado: aínda o resiste.

16 may 2011

A escola rural


Na illa de Djurgården, en Estocolmo, atópase o que foi primeiro museo ao ar libre e zoolóxico da historia. Fundado en 1891 polo profesor e folclorista sueco Artur Hazelius, o parque de Skansen é visitado por máis dun millón de turistas cada ano, especialmente por familias con nenos de todas as idades atraídos polos osos, alces e bisontes que alí se amosan.
Nunha extensión de 300.000 metros cadrados que cómpre percorrer cun mapa para non volverse tolo, atopamos casas, cabanas, granxas, igrexas e talleres que son exactas réplicas das construcións suecas do século XIX. No camiño vemos a "auténticos" zapateiros, ferreiros, panadeiros e granxeiros vestidos ao xeito da época e desempeñando os seus oficios como se o tempo non pasara. O panorama xeral é fantástico pois logran desde logo trasladarnos a outra época. Está coidado cada detalle. É un museo vivo.
Para un mestre que transita por estes camiños, abraiado ante cada recuncho, atopando granxas e mercados a un lado e igrexas e fábricas ao outro, non deixa de ser un momento de ledicia dar no medio desta vella aldea cun edificio que é a copia exacta dunha escola rural sueca de principios do século XX. A escola, fermosísima, consérvase tal como era naquel tempo e mesmo algúns días pódese visitar pois desenvolven nela un programa de actividades para que os nenos de agora, afeitos a ordenadores e bolígrafos, saiban como eran as humildes escolas dos seus tataravós.
Suecia foi en 1842 un dos primeiros países do mundo en aprobar unha lei que establecía un ensino primario obrigatorio (folkskola) que na práctica trouxo como consecuencia que cada unha das parroquias do país dispuxera da súa propia escola, manifestación dun fondo desexo de progresar. O estado sueco colaboraba economicamente se a parroquia non tiña recursos suficientes. Os índices de analfabetismo na poboación rural, moi elevados entón, descenderon de forma acusada en pouco tempo. En España foi promulgada unha lei semelllante no ano 1857, a que é coñecida como Lei Moyano, pero os seus efectos non foron tan fulgurantes.
Mentres tiraba a fotografía, non puiden evitar pensar na miña escola rural de Baión, a de hoxe en día, tan diferente desta, pero no fondo tan semellante no que simbolizan de esforzo colectivo a favor da cultura, o progreso e a superación da ignorancia.

(Na imaxe unha fotografía da escola de Väla, tomada o pasado 23 de abril.)

27 abr 2011

Na casa de Louis e Auguste (e II)




Daquela marabillosa factoría Lumière, orixe de tantos prodixios, apenas queda hoxe rastro algún en Monplaisir. Fica un só abraiado coa maqueta do museo porque a fábrica tiña un tamaño considerable e era por aquel tempo a máis importante do mundo no sector da fotografía.
Non sei se por sorte ou debido á providencia o único que se conservou da vella fábrica foi a estrutura do taller que se fixo famoso por ser filmada alí a primeira película da historia o 19 de marzo de 1895. Na pantalla podemos ver a saída dos obreiros –case todas mulleres– da fábrica Lumière ao remate da xornada de traballo. Ollan a cámara con ar confiado. É evidente o carácter experimental da película que non tiña máis aspiración que rexistrar e amosar o movemento. Os franceses prefiren chamarlles 'vues' (vistas) a estas películas e denominar 'films' as máis elaboradas. Sen embargo, poder situarse naquel preciso lugar e pousar a mirada no obxectivo da cámara como fixeran aqueles mulleres do s.XIX produce unha sensación moi especial.




(Arriba, eu mesmo diante do que queda do famoso taller. Fragmento da maqueta da fábrica no que se pode ver a localización do citado taller. O taller en 1995 antes da restauración. A película "La Sortie des usines Lumière", da que hai varias versións.)

22 mar 2011

Na casa de Louis e Auguste (I)


Lyon non é desde logo unha cidade que habitualmente procuremos no mapa como destino da nosa viaxe soñada. Non ten os atractivos de París nin a beleza luminosa da Costa Azul, aínda que si merece unha visita para pasear polas rúas do seu barrio vello, patrimonio da Humanidade desde 1998.

Sen embargo, para os amantes da historia do cinema esta cidade agocha un tesouro que a fai única no mundo. En Monplaisir, antiga vila veciña que co extraordinario crecemento urbano acabou por convertirse nun barrio máis de Lyon, aínda se mantén en pé a Villa Lumière, isto é, a casa da familia dos inventores do cinematógrafo.

O edificio, unha fermosa construción burguesa que encarna mellor que nada a ascensión económica e social da familia, alberga hoxe o Museo Lumière. O percorrido pola casa comeza no xardín de inverno, unha fermosa estancia acristalada que nos dá a benvida co grande retrato do pai Antoine nunha das paredes e os bustos dos fillos Louis e Auguste sobre a repisa da cheminea. A placa rápida inventada por un Louis aínda moi novo vai permitir a fotografía instantánea e será a razón da apertura da factoría en 1882 e do enorme enriquecemento da familia.

Non falta detalle na exhibición dos diferentes aparellos proxectores anteriores á invención do cinema: a lanterna máxica de Kircher, o zootropo de Horner, o teatro óptico de Reynaud, o fenaquistiscopio de Plateau, o fusil fotográfico de Marey, etc. Pero a verdadeira sensación chega cando nos aproximamos á vitrina que conserva o primeiro cinematógrafo da historia, aquel aparello que o 28 de decembro de 1895 se encargou Antoine Lumière de facer funcionar diante do público parisino. Fica un contemplando a historia da sétima arte nunha caixiña e na súa pequena chapa metálica grabada con letras brancas.

O resto do museo non desmerece á xoia principal: salas de proxección onde podemos ollar as películas filmadas polos operadores Lumière polos catro recantos do mundo, infindade de fotografías da familia, cámaras e proxectores, material fotográfico diverso, recreación dos cuartos onde vivían, obxectos persoais, etc.

Cando un sae daquela casa fabulosa sinte ter visitado á familia Lumière sen poder agradecerlle a cada un dos seus membros toda a maxia que lles debemos.



(Imaxes: arriba, maqueta da Villa Lumière exposta no museo. Abaixo: vista da casa desde o patio, onde se atopaba a antiga fábrica).

21 mar 2011

O mestre de Piàdena (e II)


A lectura da crónica pedagóxica de Mario Lodi devólvenos a un tempo que non semella tan diferente do noso. Falamos demasiado dos desafíos educativos do novo milenio esquecendo que outros mestres noutros momentos da historia tamén tiveron que enfrontar desafíos parecidos. O futuro non está tan desleigado do pasado. Atopamos no relato de Lodi e nas súas experiencias o eco lonxano dos nosos mesmos problemas e inquietudes de hoxe, eses que os mestres nos levamos da aula para casa, deslumbrantemente parecidos a pesares da distancia. Hai aspectos inmutables na realidade dos nenos e da aula.

O primeiro capítulo do libro, do que teño diante de min a primeira edición en castelán (Laia, 1974), titúlase "¿Cómo cambiar las cosas?", clara mostra do afán de reforma que Lodi defendeu. A rotina escolar imperante cáusalle moita decepción:

"A veces, desde la ventana, les observo cuando salen a la calle: una vez traspasado el umbral, emprenden el vuelo. Sus bocas mudas hablan y gritan: son felices. Indudablemente para estos chicos la escuela es un sacrificio; su comportamiento pasivo lo demuestra."
"De repente, cuando se dan cuenta de que tienen cerca al profesor, que descubre casualmente la secreta actividad, se acurrucan en el pupitre protegiéndose la cabeza con las manos entrelazadas, resignados a los golpes. Y su asombro es enorme, al mirar de reojo a través de su guardia el rostro del maestro que tarda en castigar, ven en él sólo amargura. Aquellas dos manos apretadas sobre la cabeza que resisten a las mías, que cariñosamente quieren separarlas, me turban. Tampoco mi sonrisa les convence: no se fía."

"Tanto en la sociedad como en la escuela (que es una pequeña sociedad de alumnos, obligados a vivir juntos durante varios años) creo que sólo puede haber dos maneras de vivir: o por medio de la sumisión a un jefe no elegido, o bien en un sistema en donde la libertad de cada uno sea respetada, condicionada tan sólo por las necesidades de todos."

"Hay algo que me gustaría abolir: las notas. ¿Cómo se puede definir con un número una relación entre inteligencia, voluntad y provecho?"

Mario Lodi introduciu nas súas aulas dúas técnicas principais: o debuxo espontáneo e a narración libre coa intención de que os nenos expresasen libremente as súas inquietudes e sentisen aprecio por unha escola que os tomaba en conta.
Na crónica, Lodi non só relata as súas vivencias persoais, as frustracións e os desexos, as relacións con outros mestres, o trato cos pais, as dificultades económicas, etc. senón que tamén transcribe ao detalle as intervencións orais dos alumnos nas discusións sobre as pinturas e un bo número de poemas e narracións escritos por eles. Delicioso é o fragmento no que Lodi nos fala de Tiziana, unha nena de primeiro que descubre, sen querelo, que ela tamén pode facer poesías e mesmo dedicarlle unha ao seu coelliño branco.

Conejito me gustas
porque eres blanco
y en tu espalda
tienes manchas negras.
Yo me llamo Tiziana
y te acaricio.

25 feb 2011

O mestre de Piàdena (I)


Mario Lodi, o grande mestre de Piàdena, celebrou a semana pasada o seu 89 aniversario. A súa vida é un fermoso exemplo de dedicación á renovación da escola primaria. Velo aínda entre nós é unha ledicia.

Rematada a guerra, todo en Italia estaba por reconstruír. Mario era un home novo, tiña 23 anos, estaba recén saído da cadea, en Cremona. A súa xeración asumiu esa responsabilidade. As cooperativas que existiran antes do fascismo foron recuperadas. En Piàdena, Mario, que xa era mestre desde antes da guerra, encargouse da biblioteca popular. Era importante que a xente lera e coñecera despois de máis de vinte anos de obrigada escuridade. Os libros conservábanse no Teatro Paroli da pequena localidade lombarda. Houbo que cribar os panfletos fascistas que pertencían á Biblioteca do Dopo Lavoro, unha institución do réxime para o lecer e formación dos operarios. Na biblioteca popular a xente da vila comezou pouco a pouco a falar das súas experiencias durante a guerra.

A Constitución italiana de 1948 proclamaba a vixencia dos principios democráticos: pluralismo, laicidade, igualdade, pacifismo, dereito ao traballo, etc. Nese mesmo ano Lodi era destinado á escola de San Giovanni in Croce. E para un mestre sen experiencia, o obxectivo era principalmente atopar a maneira de levar á escola os principios democráticos e liberais que encarnaban os valores da nova sociedade. Aí é cando Mario Lodi comprende que a renovación pedagóxica resulta imprescindible, que non se trata de pequenos cambios ocasionais senón dunha reforma profunda de todo o sistema, un sistema que Lodi vía como autoritario e opresor. Este traballo ocuparalle toda a vida.

Pero Mario non estaba só. Desde a mesma base formouse naquela altura o Movimento de Cooperazione Educativa, ao que Lodi pertenceu. Este colectivo composto por uns 7.000 mestres serviu como plataforma renovadora. O seu papel no desenvolvemento teórico e práctico, non só da pedagoxía italiana senón da de toda Europa, foi vital.

Resultaba necesario atopar referentes para levar a cabo a renovación educativa e ese camiño conduciulles ao pedagogo francés Célestin Freinet (1896-1966), que encaixaba perfectamente nas aspiracións de democratización da escola pública italiana. Freinet impulsara na anterior posguerra todo un modelo de escola nova na que os nenos tiñan dereito a falar, a expresarse libremente e a reproducir por escrito esas opinións. A técnica do texto libre desenvolvida por Freinet parecía oportuna para as finalidades que se perseguían e Lodi aproveitouna con éxito nas súas escolas. Na seguinte entrega ocuparémonos das súas interesantes crónicas.

Os nosos parabéns para o mestre de mestres, Mario Lodi.

12 feb 2011

Quen non quere ser libre?


Esfreguei os ollos pero alí seguían na pantalla. Milleiros de exipcios reunidos na Praza da Liberación agardaban ilusionados a boa nova desde había dúas semanas. E por fin sucedeu. O ditador fuxiu porque os ditadores cando fuxen non dan discursos. E estalou a alegría compartida en medio mundo.
Que ninguén o dubide. O que vimos onte foi un acontecemento histórico. No mundo árabe comezou unha marea da que se coñece o inicio (Tunisia e Exipto) pero da que non se coñece o final. Seguramente algún ditador tratará de facer ruído e causar dano antes de fuxir, pero fuxirá. Os máis novos, a inmensa maioría da poboación de Exipto, cos seus móbiles conectados ás redes sociais, sen violencia, con enormes doses de paciencia, plantáronse diante dun réxime, o de Mubarak, que duraba xa 30 anos. Agora saben do seu poder. E o exército comprometido coa transición á democracia terá que escoitalos.
O réxime de Mubarak xa non tiña lexitimidade. O empobrecemento da poboación e a falta de futuro de toda unha xeración fixeron o resto. A superpotencia non lanzou a rede cando viu que o seu aliado fraqueaba. E caeu.
E agora? Agardemos o mellor para ese país que hoxe mira ao mundo con orgullo. Conta Amin Maalouf no seu ensaio A deleiba do mundo, que o mundo árabe arrastra unha permanente falla de autoestima alimentada polas continuas frustracións das suás aspiracións. Esta xente o que quere é unha vida digna, un traballo, un futuro, un benestar. En Occidente deberiamos deixar por un momento de ollar só os nosos mesquiños intereses e o patético paternalismo para consideralos irmáns, que é o que son.
Rescato para rematar tres pasaxes do libro de Maalouf na súa edición en castelán, marabillosa manifestación optimista do necesario entendemento entre o Norte e o Sur:

Contrariamente al tópico establecido, el pecado secular de las potencias europeas no ha sido el de querer imponer sus valores al resto del mundo, sino precisamente lo contrario: el haber renunciado continuamente a respetar sus propios valores en las relaciones con los pueblos dominados. Mientras no se deshaga ese equívoco, corremos el riesgo de volver a caer en los mismos errores.

Ningún pueblo de la Tierra existe para que lo esclavicen, para que lo tiranicen, para la arbitrariedad, para la ignorancia, para el oscurantismo, ni para la opresión de las mujeres. Cada vez que alguien deja de lado esta verdad básica está traicionando a la humanidad y se está traicionando a sí mismo.

Lo que ya ha durado lo que tenía que durar y ha llegado el momento de clausurar es la Historia tribal de la humanidad, la Historia de las luchas entre naciones, entre Estados, entre comunidades étnicas o religiosas, y también entre "civilizaciones". Lo que está concluyendo ante nuestros ojos es la Prehistoria de los hombres. Sí, una Prehistoria demasiado larga, hecha de todas las crispaciones de nuestras identidades, de todos nuestros etnocentrismos cegadores, de nuestros egoísmos supuestamente "sagrados", tanto patrióticos como comunitaristas, culturales, ideológicos u otros cualesquiera.


25 ene 2011

Cortesía ou obriga


Quixera agora, pasada xa unha semana desde o polémico asunto da liberdade de uso das linguas no Senado, manifestar as miñas impresións sobre unha noticia que serviu para amosar unha vez máis cómo este país se resiste a recoñecer a súa pluralidade lingüística e cómo os acenos de rexeitamento amosan a súa face máis intransixente.

Sinceiramente, os que rexeitan a posibilidade de que cada senador elixa a lingua que prefira para falar á cámara e aos cidadáns por razóns de gasto, cando este representa menos do 1 por cento do presuposto do Senado, non poden ser moi tidos en conta se ese afán fiscalizador do gasto público non se trasladara a outras áreas semellantes como a promoción do castelán no mundo, as subvencións aos partidos políticos, fundacións afíns, confesións relixiosas, etc. etc.

Os fundamentos da oposición son claramente ideolóxicos. Para eles é vital manter o que teño chamado a sintaxe subordinada da nosa lingua. É máis, consideran iso o alicerce do país. Falan de que o castelán é a única lingua na que todos os españois podemos entendernos e iso, como demostrou o profesor madrileño Moreno Cabrera, é totalmente falso. Se miña avoa que era galegofalante todo o día podía entender a un castelán sen ter ido case á escola non entendo como é posible que un castelanfalante ilustrado, con carreiras varias e no século XXI non sexa capaz de entender, sen necesidade de intérprete ningún, a fala da miña querida avoa, que en paz estea. En realidade si que o entendo: son os prexuízos.

Os galegos, quizais por un complexo perenne de inferioridade, sempre fomos moi rápidos ao cambiar a nosa lingua en función do interlocutor, sobre todo se ese interlocutor falaba en castelán. É unha norma de cortesía aprendida desde pequenos que quizais teña tamén que ver con ese non querer molestar, non ofender e, no fondo, co desexo de ser aceptado polos que de verdade mandan.

Pois semella que iso que sempre pensamos que era unha cortesía non era entendido así por eles, os monolingües en castelán. Para eles cambiar a lingua pola "lingua común", por casualidade a deles, é a nosa obriga e agora moitos síntense indignados pola desfachatez de que lles falemos na nosa lingua rústica, local e pechada. Non o saben, pero os pechados son eles.

Agóchanse neste feito actitudes moi pouco tolerantes entre moitísimos españois (digo moitísimos polo numeroso das reaccións furibundas manifestadas nas diversas redes sociais, comentarios en xornais, tertulias e conversas). Despois de oito séculos de "convivencia" lingüística en Iberia é unha verdadeira mágoa que non nacera aínda unha xeración capaz de comprender o máis básico das outras linguas peninsulares. A cousa é aínda peor: nese tempo aínda non naceu unha soa xeración que superase os prexuízos contra as linguas diferentes á súa, sobre todo cando esta é o castelán. Eses prexuízos hérdanse de xeración en xeración sen que nada cambie.

Quizais chegue o día en que todo isto suceda. Entón lembraremos o alporizamento de xaneiro do ano 2011 como un capítulo máis da historia dun país que non quería mirarse no espello por medo a que a imaxe fose demasiado real.

13 ene 2011

O elefante gris


Nun dos máis coñecidos relatos de Slawomir Mrożek o director dun parque zoolóxico de Polonia, por aforrar cartos ás arcas públicas, actitude ben patriótica, decide substituír o pedido do ansiado elefante que non tiñan e levaban anos desexando por outro feito de goma e a tamaño natural igualmente oportuno. Dous operarios serían os encargados de inflalo soprando polos extremos. Pero sendo tan ardua a tarefa e apurados polo tempo, sempre todo ao final e a correr, toman a sabia decisión de inflalo con gas. O día da inauguración, diante dun grupo de abraiados escolares atentos ás explicacións do seu mestre, o elefante gris bota a voar polo ceo coma un paxariño, lixeiro.

Sería este un destino fermoso para o Elefante Gris do Gaiás, o Acorazado Potemkin de Peter Eisenstein. Velo voar polo ceo de Compostela, cheo de gas, batendo contra as torres da Catedral sería así como o final irónico dun pesadelo multimillonario, un mago de Oz na cidade esmeralda da pedra de acibeche. Esbozarían os cidadáns un sorriso de complicidade coa fortuna por moito que ao conselleiro non lle gusten os paquidermos.

Un proxecto faraónico, que naceu oco e foi perdendo extremidades polo camiño, que consumiu billetes coma se foran do monopoly, que viu entrar e saír exércitos de camións cheos de lousa, pedra e cemento, botas de goma e cascos de cores. Debaixo dos cascos ían os políticos, tamén de moitas cores. De tantas cores ficou todo gris.

Mentres se ían colocando as pezas deste crebacabezas estratosférico que se ía pouco a pouco parecendo a unha pataca quente, moi quente, amoreáronse columnas de libros nos sotos oficiais pechados con chave e os vellos xornais das vellas linotipias amarelaron ou esvaecéronse para sempre en conventos, faiados e armarios roupeiros. Arquivos, bibliotecas e hemerotecas? Benvidos sexan sempre. Elefantes de cemento que se levan o que non temos? Non, nunca máis.

8 ene 2011

Cen anos de cinema


Si, ben se me pode acusar de andar un pouco lento. Cen anos de cinema no ano 2011? Pois si e non.
Até nos libros de texto se sinala que a primeira exhibición do cinematógrafo Lumière tivo lugar o 28 de decembro de 1895 no Salón Indiano do Grand Café de París, no moi céntrico Boulevard dos Capuchinos. Tamén e amplamente coñecido que aos poucos meses un grupo de operadores adestrados polos dous célebres irmáns levou o prodixioso invento aos catro recantos do mundo, tanto para amosalo á xente como –sobre todo– para filmar películas que logo formarían o fabuloso catálogo Lumière (1422 títulos en dez anos). Todo iso é apaixoante.
Pero hai uns cen anos, máis ou menos, Europa comezou a deixar de proxectar peliculiñas tan curtas, as que tiñan unha soa bobina e unha duración de 15 minutos como máximo. As produtoras foron pouco a pouco apostando por filmes máis longos, de varias bobinas e máis caros de producir. Para algúns, este cambio obedecía a que os espectadores desexaban películas máis narrativas nas que as historias, as tramas e os personaxes estivesen mellor perfilados e desenvolvidos. Para outros, foi unha medida empresarial orientada a facer un produto diferente ao que lanzaban os norteamericanos, que nos anos 1909 e 1910 encheron o mercado europeo de películas curtas.
No que si se poñen de acordo uns e outros é en que os pioneiros deste cambio foron os dinamarqueses e particularmente a súa compañía de bandeira, a Nordisk. O film Afgrunden (O abismo, 1910), protagonizado pola estrela Asta Nielsen serviu de aviso ao resto de produtores europeos e tras os dinamarqueses viñeron os franceses coas súas adaptacións de Víctor Hugo e os italianos co seu cinema colosal de cabirias, divas e infernos.
Hoxe en día, cando dicimos "vou ao cine" queremos dicir normalmente "vou ver unha longametraxe de ficción", pero esa expresión, como vemos, non sempre significou o mesmo. Desde hai uns cen anos, si.

(Na imaxe, fotograma da película Afgrunden, de Urban Gad.)