O home que estaba alí e non pechou os ollos

Desculpade, pero levo gastado todo este tempo tratando de esquivar a estupidez humana que me rodea e enchendo formularios que non teñen maior sentido que xustificar o posto que temporalmente ocupo. Sei que de cando en vez, por saúde mental, debo osixenar a mente fóra do traballo con esas cousas inútiles chamadas libros. É a miña medicina. E mellor aínda se son libros vellos de nomes esquecidos, que falan doutros tempos fuxidos que a min sempre me parecen próximos.

Estas semanas o nome que máis rula na cabeza é o de Manuel Chaves Nogales (1897-1944), sevillano, un dos xornalistas máis senlleiros da historia de España, fiel republicano e igualmente inimigo do fascismo como do comunismo, exiliado en Francia e Inglaterra, reporteiro en Berlín e Moscú. A súa memoria foi silenciada durante 50 anos posto que ninguén reivindica os homes honestos cando os que mandan son os miserables.

Chegadas as barbaridades, o fácil era pechar un ollo e contar só as perpetradas por un bando. Pero Manuel non era así. Amaba os desafíos. No seu libro máis famoso, unha colección de nove relatos titulada A sangre y fuego, hai para todos.

Algúns coñecen a Chaves Nogales pola súa biografía de Belmonte que, segundo parece é bastante máis que a biografía dun toureiro célebre. A súa escrita é xornalística, de gran reportaxe, posto que nunca se considerou literato. E iso que foi asiduo das tertulias madrileñas e tratou a Unamuno, a Valle-Inclán, a Azorín.

Cando tivo que fuxir de París pola inminente chegada dos nazis mandou queimar todos os seus papeis. Esa renuncia salvou a vida da familia, da que se separou para sempre partindo cara Inglaterra. Alí morrería antes de ver a derrota do fascismo.

Pouco a pouco a súa figura vaise coñecendo máis grazas á recuperación da súa obra. Tiven a honra de participar nun proxecto de crowdfunding para lograr a edición dun libro-dvd sobre a súa figura. Confeso o orgullo de ver o meu nome na lista de "mecenas" e confío na divulgación necesaria da obra e vida dun home exemplar.

Unha tarde na casa de Garibaldi

Ao noreste da illa de Sardeña, no esmeraldino arquipélago de La Maddalena, existe unha illa ruda e agreste chamada Caprera. Apenas habitada é o recanto ideal para quen procure un retiro plácido e repousado.

Cara alí me dirixín o 28 de xullo atravesando co coche de aluguer a fráxil e estreita pasarela que une a illa coa da Maddalena. Era unha tarde de moita calor, dunha calor da que só se podía fuxir baixo un dos numerosos piñeirais que alí hai. Nun extremo da illa atopamos a última casa do heroe italiano Giuseppe Garibaldi, o lugar onde viviu desde 1856 até o día da súa morte o 2 de xuño de 1882. Na última estancia da casa, a do leito mortuorio, o calendario e o reloxo da parede permanecen detidos aínda no día e a hora do deceso, as seis e vinte e un minutos da tarde. Garibaldi quixo morrer diante dunha ampla ventá con vistas ao mar, ollando cara a Niza que era a súa terra natal. Nunha esquina do cuarto consérvase tamén o moble onde gardaba numerosas medicinas pois era moi consciente da súa fráxil saúde e de que se atopaba nunha illa apartada que por aquel entón nin sequera tiña ponte.

A visita pola casa vai permitindo coñecer os cuartos, as camas, as roupas, os utensilios de cociña, as ferramentas dos talleres, etc. da familia Garibaldi, unha familia extensa porque o militar piamontés casou tres veces e do primeiro matrimonio tivo seis fillos. As diversas estancias da casa están adornadas con fotografías dos fillos, diplomas e agasallos.

Fóra da casa, baixando polo xardín en dirección ao mar naquela abafante tarde de xullo, aínda puiden ollar as embarcacións coas que se trasladaban a outras illas e o panteón familiar.

Garibaldi plantou moitas árbores, traballou a vide e a oliveira. Aínda se conservan á vista do público algunhas ferramentas que empregaba nestas tarefas. Tivo abundantes galiñas, ovellas, burros e cabalos. A súa querida egua Marsala está enterrada ao carón da casa. A un dos asnos púxolle o nome do papa Pío IX, un opositor á unificación de Italia. O soño de Garibaldi era fundar unha facenda agrícola moderna e autosuficiente que dera traballo ás xentes do lugar. A maioría dos habitantes da illa traballaban para Garibaldi.

Xa na saída do recinto, algúns nenos, inconscientes da relevancia do lugar, andaban enredados cunha gatiña tan negra como debe de ser a noite en Caprera. A gatiña estarricada durmía aturando a calor da media tarde pero os rapaciños teimaban en acariñala entre sorrisos e a gatiña seguía a durmir tan placidamente.

(Nas fotografías, de arriba a abaixo: A primeira vivenda de Garibaldi e familia que axiña lles resultou pequena; A árbore que plantou Garibaldi no ano 1867 polo nacemento da súa filla Clelia; A sepultura de Garibaldi.)

 

Seguindo a pista de Buzzati

Na miña última viaxe a Milán, sen dicirllo a ninguén, levaba a idea de atopar algún deses sitios que adoitaba visitar Dino Buzzati nos seus paseos pola cidade lombarda. Unha mañá camiñando cara o centro, detívenme de súpeto na esquina que forman a Via Solferino e a Via Ancona e díxenlle á miña muller: "Faime aquí unha foto, que se vexa o letreiro da rúa". Ela, que xa coñece de sobra as miñas extravagancias, arqueou as cellas mentres agarraba a cámara e tiraba desde a outra beirarrúa a foto que aquí vedes na parte dereita.

Moitos anos antes, calculo que uns cincuenta, Dino Buzzati foi fotografiado no mesmo lugar xunto á florista do Teatro della Scala. Ao fondo podemos albiscar as paredes do claustro da basílica de San Simpliciano, en pleno centro de Milán.

A vida de Buzzati transcorreu principalmente nun entramado de rúas que forman a parte noroeste do centro da cidade. A redacción do seu xornal de toda a vida, Il Corriere della Sera, onde comezou recollendo noticias da comisaría de policía, atópase na mesma Vía Solferino. O Largo La Foppa, o Corso Garibaldi e a Via Moscova forman unha L na que se desenvolveu non só grande parte da vida do autor, senón tamén varios dos seus relatos.

En España Buzzati é sobre todo coñecido pola novela El desierto de los tártaros (Il deserto dei tartari) e polo protagonista Giovanni Drogo que consume a súa vida nunha apartada fortaleza na espera de algo imposible. Sen embargo, Buzzati traballou moito máis o xénero do relato e chegou a ser un prolífico autor de contos. A editorial Acantilado editou durante os últimos anos case a totalidade da súa obra narrativa breve: Sesenta relatos (Sessanta racconti), El colombre (Il colombre) e Las noches difíciles (Le noti difficile). En total son 155 textos que nalgunhas ocasións como en Miedo en la Scala (Paura alla Scala) convírtense de feito en novelas breves.

Dentro dun número tan grande de contos hai algúns que quedan gravados na memoria e outros que precisan ser relidos de novo. Se me propoño escoller tan só seis relatos destas tres antoloxías eu elixiría os seguintes: Los siete mensajeros (I sette messaggeri), Siete pisos (Sette piani), El desplome de la Baliverna (Il crollo della Baliverna), El colombre (Il colombre), La albóndiga (La polpetta) e Directísimo (Direttissimo).

Mientras los demás se dedicaban a buscar insectos, a mí, que siempre he sido aficionado al alpinismo, se me ocurrió la idea de intentar trepar por la irregular pared: los agujeros, los bordes salientes de algunos ladrillos y viejos hierros encajados aquí y allá en las hendiduras ofrecían diferentes puntos de apoyo. No pensaba por supuesto subir hasta lo más alto. Quería hacerlo sólo por el gusto de desentumecerme, de probar mis músculos. Un deseo algo pueril, lo reconozco.

(El desplome de la Baliverna)

Maiakovski en América

Abafamos coa calor e por fin parece que chegan as tan desexadas vacacións. Anda un estes días a armar a biblioteca de verán, ese grupiño de libros disposto para ler nestas semanas de tregua, recomendacións de amigos, vellos esquecidos nos andeis da casa e algunha que outra nova adquisición como a do texto de hoxe.

O poeta ruso Vladimir Maiakovski foi probablemente a figura máis salientable das vangardas estéticas nos primeiros anos da Unión Soviética, practicamente unha icona do sistema, un revolucionario das letras e da política. Adscrito ao movemento futurista, destacou tamén como propagandista e artífice do agitprop, esa estratexia de propaganda e axitación das masas precisamente creada polos bolcheviques naquel tempo.

No ano 1925, cando Maiakovski estaba quizais na cima da súa carreira (a vertixe da caída viría despois), o poeta logrou o permiso para viaxar aos Estados Unidos, país que quería visitar desde anos atrás. Este libro relata dun xeito voluntariamente desenfiado as experiencias do autor nesa viaxe que o leva a Cuba, México (hospédase na casa do pintor Diego Rivera) e finalmente os Estados Unidos.

Maiakovski queda impactado especialmente pola cidade de Nova York, as luces de Broadway, o animado tráfico da cidade, os ascensores, o metro, as estacións... Pero despois de salientar os aspectos máis vibrantes e espectaculares da gran urbe comeza o seu discurso crítico ante as contradicións do sistema capitalista que observa como visitante privilexiado:

Puedes leer un periódico, el de tu vecino, en el idioma extranjero. También hay luz en los restaurantes y el centro teatral. Las calles y los sitios donde viven los propietarios o los que se preparan para serlo están limpios. Sin embargo, allí donde se va a descansar la mayoría de los obreros y los empleados, en los barrios pobres de judíos, negros e italianos, en la 2ª y la 3ª avenida, entre las calles 1 y 30, la suciedad supera a la de Minsk. Y la suciedad de Minsk es impresionante.
Hay cajas con todo tipo de desperdicios de las que los indigentes sacan huesos no del todo roídos y trozos comestibles. Unos charcos pestilentes de la lluvia de hoy y anteayer se enfrían sobre el asfalto.
Los papeles y la podredumbre se amontonan hasta los tobillos, y no en sentido figurado, sino de verdad.
Y eso a 15 minutos andando o cinco en coche de Broadway y la brillante Quinta Avenida.

América.

Vladimir Maiakovski.

Editorial Gallo Nero, 2011.

(A imaxe é un famoso retrato do autor realizado polo fotógrafo Alexander Rodchenko, artista polifacético fundador do construtivismo ruso.)

Contra as notas

Se por min fora, xa hai tempo que se terían eliminado as malditas notas de todos os colexios do país. Mais a cousa non está na miña man. As notas non só son inútiles e absurdas, son prexudiciais e demoledoras para a educación dos nosos pequenos.

As notas son a constatación da mesquindade dos adultos, da nosa infrutuosa procura de medios máis intelixentes que axuden o alumno a aprender.

As notas son á escola o que os índices bursátiles ao sistema financeiro. Probas, probas e máis probas. Xa nunca máis nos fiamos de ninguén. Os adultos non queremos escoitar matices, tendencias, logros subxectivos que se nos van por entre os dedos, que non podemos entender nin gañas que temos de intentalo. Queremos probas, constatacións, avais, certificados, números... para así poder comparar cos fillos dos veciños e cos fillos dos cuñados, os sobriños indefensos. Iso si que nos resulta relevante. O resto é papel mollado, paxaroladas dos mestres, pedagoxías. O adulto desconfiado desconfía ata dos seus fillos.

E nese afán cuantitativo metemos os nenos sen pudor ningún. As notas convírtense na cotización trimestral dos fillos. Podemos elaborar gráficas e calcular o seu avance ao peso, medir cerebros e condicionar recompensas.

Unha pregunta iniciática

Adoito comezar a primeira aula do curso coa mesma pregunta aparentemente inocente. Para que estamos aquí: para aprobar ou para aprender? Sempre algún alumno desperto sinala o absurdo da disxuntiva. Pero non hai tal absurdo.

Do xeito que levamos traballando os mestres durante décadas é evidente que o que lle reclamamos ao alumnado é que aproben, non que aprendan. Para aprobar chega con memorizar rapidamente uns contidos para unha data determinada, a do exame, e logo esquecer coa mesma rapidez os contidos memorizados. Se a memorización foi boa, premiamos con números altos o esforzo intelectual. Aprender é outra cousa moito máis seria.

Aprender é un verbo orientado a futuro, non a pasado. Aprender, e polo tanto ensinar, ten que ser algo que encamiñe ao alumnado a ser capaz de enfrontar situacións que aínda non coñece pero que terá que superar. Aprender non é memorizar; a facer as cousas apréndese facéndoas, equivocándose mil veces e voltando a intentalo.

Nas casas os nenos están afeitos a que lles pregunten sobre as notas que obtiveron, non sobre o que aprenderon, o que agora entenden e saben facer e antes non eran capaces. Os nenos maman desde moi pequenos que hai un obstáculo chamado exame que teñen que salvar. Unha vez salvado xa dá igual aquilo. Quedou atrás.

A comida familiar

A rapazallada agarda polo Nadal coa mesma ilusión que nós cando eramos cativos. Son días nos que se sinten protagonistas, o centro de atención da familia e iso é algo que para eles resulta esencial e emocionante. E sen embargo o Nadal sempre agocha un trance para todos eles.

Manteño que as notas máis importantes (no sentido propiamente de importar) son as correspondentes ao primeiro trimestre do curso escolar, as que coinciden co Nadal. En que cea de Noiteboa ou xantar de Nadal non se lle reclama aos pequenos da casa allea a lista de notas? Ese tío simpático que cun sorriso estúpido debuxado na cara fai o papel de xefe rifador? Todos sabemos que a pregunta non vai guiada por un verdadeiro interese no desenvolvemento dos inocentes que responden. Trátase de disparar sobre obxectivo fácil as nosas liortas de adultos frustrados e resentidos.

Que dereito, fóra dos propios pais, ten ninguén a esixir boas notas a un neno diante de todos os adultos? Aceptaríamos a pregunta inversa? Que ese neno interrogado nos esixa o día de Nadal responsabilidades polo noso traballo do trimestre? Explicacións dos nosos innumerables fracasos, erros e trampas?

Ser adulto finalmente é unha coartada.

Por experiencia, alumnos altamente motivados, curiosos, educados, viven obsesionados coas cualificacións numéricas dos exames e coa absurda nomenclatura dos boletíns. Para quen son as notas? Para os adultos, claramente. O que precisan os nenos é avaliación.

Onde pon “insuficiente” o pai le suspenso, fracaso, vagancia, traizón. “Ben” non é “suficiente”. “Notable” e “sobresaliente” non nos din nada. Son termos ocos, repetidos de xeración en xeración e aí radica o seu valor. As notas é das poucas cousas que entende xente de todas as idades e condicións. É unha linguaxe inter-xeracional, o que permite establecer falsas comparacións non só entre nenos, senón tamén entre pais e nenos e mesmo entre avós e nenos. O “sobresaliente” semella así o patrón ouro, estable ao longo dos séculos. Utilizámolo como se de verdade non houbera fluctuacións no mercado.

Os que somos mestres e temos xa algunha experiencia non lle damos moito crédito a iso das notas pois sabemos que todo depende do ollo que observa e da man que o asina.

O papel que tan torpemente desempeñan as notas debería facelo a avaliación, que é cousa ben distinta a pesares das confusións. Temos unha escola que cualifica moito pero avalía pouco.

O día que topei con Dostoievski

Debeu ser alá polo ano 96 ou 97. Eu non andaba daquela moi animado. Miña nai adoitaba facer burla inocente do meu aspecto desaliñado salientando a figura de poeta arruinado. Regresar de cinco anos de universidade e con tan poucas perspectivas de futuro resultou un tanto amargo. Acompañaba a meu pai nunha de tantas viaxes á cidade do Porto na ronda habitual de livrarias, da Académica á Leitura, e dalí cara á Ribeira á Chaminé da Mota e os seus tesouros agochados baixo terra.

Coincidía eses días que había feira do libro no enorme mercado de Ferreira Borges, ese edificio que resalta pola súa cor de tella e por estar como pousado nun enorme pedestal de pedra. Alí dentro había numerosísimas mesas alongadas cheas de libros de todas as épocas e estilos, a prezos económicos. Meu pai animoume a coller algunha peza daquela inmensa exposición. Vaguei con calma por entre as mesas e ao cabo duns minutos reparei nun volume groso dunhas setecentas páxinas, encadernado cunhas tapas duras da cor das castañas, aínda que suaves ao paso dos dedos. Tratábase do terceiro tomo das obras completas de Fedor Dostoievski, impreso en Barcelos para a casa lisboeta Arcádia. O prezo, mil escudos.

Naquela altura eu nunca lera nada de Dostoievski. O nome lembrábame tan só o tempo do instituto, cando o profesor de literatura sinalara como recomendación de lectura de verán a novela Crime e castigo. Quizais porque naquel tempo de desconcerto sentía atracción polos autores malditos, aqueles xenios da pluma que levaron vidas extraordinarias, non dubidei en apañar o libro da mesa, ademais doutro moito máis breve titulado Vida de Rimbaud e no que Paul Verlaine contaba as fazañas do irredento poeta de Charleville.

Ao pouco comecei a lectura daquel tomo e elixín, entre as pezas que formaban o volume, a novela autobiográfica Recordações da Casa Morta. Aínda que Dostoievski atribúe a historia ao relato escrito por un suposto presidiario condenado por matar a muller, o certo é que nela recóllense as vivencias do propio escritor, que pasou na cadea de Omsk case cinco anos da súa vida entre 1849 e 1854.

Comecei estes días a relectura da novela nunha edición de peto, en castelán. E en canto pasei as primeiras follas viñeron estas lembranzas á memoria. Quedan aquí escritas para a posteridade, nada máis.

A traxedia de Beatrice Cenci

Como en moitas outras ocasións, foi un breve ensaio escrito por Stefan Zweig en 1925 titulado Leyenda y realidad en la figura de Beatrice Cenci (Ed. Juventud, 2004) o que espertou a miña curiosidade e me levou a pescudar sobre a historia de Beatrice (1577-1599). Para Zweig, que atribuía o suposto carácter beatífico, inocente e virxinal de Beatrice á lenda posterior, esa lenda que sempre desfigura a realidade, o interesante do seu caso era precisamente todo o contrario, é dicir, o seu apaixonamento incontrolado, a súa furia e rebeldía e, en definitiva, o impulso fatídico que a conduciu finalmente a cometer parricidio. Eses rasgos de personalidade, dunha muller firme e decidida, eran os que Zweig apreciaba e salientaba en case todas as biografías de figuras históricas que o vienés escribiu con man maxistral, de Casanova a Kleist.

Beatrice era filla do aristócrata romano Francesco Cenci, home violento e libertino que, segundo a lenda, chegou a cometer incesto. Zweig non dubidaba en establecer comparación directa con Fedor Karamazov, o antiheroe da novela de Dostoievski. Grazas ao seu poder e riqueza, Francesco elude a cadea e envía como prisioneiras a Lucrecia, que era a súa segunda muller, e a Beatrice a un castelo alonxado da cidade. Beatrice ten tan só 16 anos e alí alimenta a súa sede de vinganza contra o pai. Coa axuda de seus irmáns e da súa madrastra logran asasinar a Francesco, que tamén se recluíra no castelo convalecente de gota. O intento de envelenalo fracasou e subitamente decidiron golpealo cun martelo ata a morte quebrándolle o cranio e a gorxa.

Tentaron logo simular un falecemento fortuíto por caída e para elo chegaron a romper unha parte da balaustrada do castelo. Ninguén cre iso. As sospeitas medran cando aparece morto un dos sicarios que fora asasinado por indicación dun amigo da familia que aconsellou calar a boca a calquera que puidera contar algo.

No posterior xuízo parece evidente que tamén influíu a avaricia do Papa Clemente VIII, a quen se lle presentaba a posibilidade de confiscar as riquezas dunha familia moi próspera. O 11 de setembro de 1599, na praza do Castel Sant'Angelo, Beatrice e Lucrecia son decapitadas cunha espada. Giacomo, o irmán maior, é despezado.

Zweig relata que Beatrice, antes de morrer, decidira testar as súas pertenzas en favor dun anónimo que ben puidera ser o seu fillo, un fillo que tivera ocultado á familia. A lenda encargouse logo de convertir a Beatrice nun símbolo contra a barbarie e o abuso da aristocracia. Artistas de todas as disciplinas ficaron absorbidos pola historia de Beatrice. Este suposto retrato, atribuído a Guido Reni, conmoveu a Stendhal de tal xeito que decidiu escribir logo a novela Les Cenci (1837) e igualmente a P.B.Shelley quen ideou o drama The Cenci (1819).

O poeta do Brasil

Soñar con ceos tropicais quizais sexa unha boa maneira de fuxir destes días fríos de xaneiro que penetran no propio corpo como coiteladas invernais. E non é que a poesía de Carlos Drummond de Andrade poida ser etiquetada como tropicalista, nin moito menos. Pero é que para os galegos, o Brasil significa unha especie de terra prometida, exuberante e contada de xeito que a podemos entender.

Si que comparte Drummond de Andrade algunha característica cos tropicalistas dos anos 60: o seu desexo de renovación estética e a aposta pola modernidade. A historia da poesía, en todos os países, sempre tivo moito que ver coa ruptura do canon establecido, coa loita dos novos poetas por substituír os vellos literatos, coa reacción ante un estilo en decadencia, contra academias e sociedades. Drummond de Andrade representa para a historia da poesía brasileira iso que damos en chamar modernismo, pero mesmo a etiqueta limita moito o que realmente foi a súa obra, un paso máis alá dentro dun estilo libre. O autor sitúa o home na súa encrucillada histórica. Non é só estética, é tamén ética, e tampouco é temeridade asegurar que Drummond de Andrade foi a maior figura que aquel inmenso país deu á poesía.

Na miña última viaxe ao Porto adquirín unha antoloxía seleccionada polo propio Drummond de Andrade quen decidiu distribuír os poemas escollidos en áreas temáticas: o autor, a familia, os amigos, a provincia, o mundo, etc. A beleza dos seus textos absorbe o sentido de tal xeito que non me separo deste libro desde o feliz día en que o atopei. Que fale coa súa voz o propio Carlos, nun dos seus poemas máis cortantes pero tamén máis fermosos:

Sentimento do mundo

Tenho apenas duas mãos
e o sentimento do mundo,
mas estou cheio de escravos,
minhas lembranças escorrem
e o corpo transige
na confluência do amor.

Quando me levantar, o céu
estará morto e saqueado,
eu mesmo estarei morto,
morto meu desejo, morto
o pântano sem acordes.

Os camaradas não disseram
que havia uma guerra
e era necessário
trazer fogo e alimento.
Sinto-me disperso,
anterior a fronteiras,
humildemente vos peço
que me perdoeis.

Quando os corpos passarem,
eu ficarei sozinho
desfiando a recordação
do sineiro, da viúva e do microscopista
que habitavam a barraca
e não foram encontrados
ao amanhecer

esse amanhecer
mais noite que a noite.