O día que topei con Dostoievski

Debeu ser alá polo ano 96 ou 97. Eu non andaba daquela moi animado. Miña nai adoitaba facer burla inocente do meu aspecto desaliñado salientando a figura de poeta arruinado. Regresar de cinco anos de universidade e con tan poucas perspectivas de futuro resultou un tanto amargo. Acompañaba a meu pai nunha de tantas viaxes á cidade do Porto na ronda habitual de livrarias, da Académica á Leitura, e dalí cara á Ribeira á Chaminé da Mota e os seus tesouros agochados baixo terra.

Coincidía eses días que había feira do libro no enorme mercado de Ferreira Borges, ese edificio que resalta pola súa cor de tella e por estar como pousado nun enorme pedestal de pedra. Alí dentro había numerosísimas mesas alongadas cheas de libros de todas as épocas e estilos, a prezos económicos. Meu pai animoume a coller algunha peza daquela inmensa exposición. Vaguei con calma por entre as mesas e ao cabo duns minutos reparei nun volume groso dunhas setecentas páxinas, encadernado cunhas tapas duras da cor das castañas, aínda que suaves ao paso dos dedos. Tratábase do terceiro tomo das obras completas de Fedor Dostoievski, impreso en Barcelos para a casa lisboeta Arcádia. O prezo, mil escudos.

Naquela altura eu nunca lera nada de Dostoievski. O nome lembrábame tan só o tempo do instituto, cando o profesor de literatura sinalara como recomendación de lectura de verán a novela Crime e castigo. Quizais porque naquel tempo de desconcerto sentía atracción polos autores malditos, aqueles xenios da pluma que levaron vidas extraordinarias, non dubidei en apañar o libro da mesa, ademais doutro moito máis breve titulado Vida de Rimbaud e no que Paul Verlaine contaba as fazañas do irredento poeta de Charleville.

Ao pouco comecei a lectura daquel tomo e elixín, entre as pezas que formaban o volume, a novela autobiográfica Recordações da Casa Morta. Aínda que Dostoievski atribúe a historia ao relato escrito por un suposto presidiario condenado por matar a muller, o certo é que nela recóllense as vivencias do propio escritor, que pasou na cadea de Omsk case cinco anos da súa vida entre 1849 e 1854.

Comecei estes días a relectura da novela nunha edición de peto, en castelán. E en canto pasei as primeiras follas viñeron estas lembranzas á memoria. Quedan aquí escritas para a posteridade, nada máis.

A traxedia de Beatrice Cenci

Como en moitas outras ocasións, foi un breve ensaio escrito por Stefan Zweig en 1925 titulado Leyenda y realidad en la figura de Beatrice Cenci (Ed. Juventud, 2004) o que espertou a miña curiosidade e me levou a pescudar sobre a historia de Beatrice (1577-1599). Para Zweig, que atribuía o suposto carácter beatífico, inocente e virxinal de Beatrice á lenda posterior, esa lenda que sempre desfigura a realidade, o interesante do seu caso era precisamente todo o contrario, é dicir, o seu apaixonamento incontrolado, a súa furia e rebeldía e, en definitiva, o impulso fatídico que a conduciu finalmente a cometer parricidio. Eses rasgos de personalidade, dunha muller firme e decidida, eran os que Zweig apreciaba e salientaba en case todas as biografías de figuras históricas que o vienés escribiu con man maxistral, de Casanova a Kleist.

Beatrice era filla do aristócrata romano Francesco Cenci, home violento e libertino que, segundo a lenda, chegou a cometer incesto. Zweig non dubidaba en establecer comparación directa con Fedor Karamazov, o antiheroe da novela de Dostoievski. Grazas ao seu poder e riqueza, Francesco elude a cadea e envía como prisioneiras a Lucrecia, que era a súa segunda muller, e a Beatrice a un castelo alonxado da cidade. Beatrice ten tan só 16 anos e alí alimenta a súa sede de vinganza contra o pai. Coa axuda de seus irmáns e da súa madrastra logran asasinar a Francesco, que tamén se recluíra no castelo convalecente de gota. O intento de envelenalo fracasou e subitamente decidiron golpealo cun martelo ata a morte quebrándolle o cranio e a gorxa.

Tentaron logo simular un falecemento fortuíto por caída e para elo chegaron a romper unha parte da balaustrada do castelo. Ninguén cre iso. As sospeitas medran cando aparece morto un dos sicarios que fora asasinado por indicación dun amigo da familia que aconsellou calar a boca a calquera que puidera contar algo.

No posterior xuízo parece evidente que tamén influíu a avaricia do Papa Clemente VIII, a quen se lle presentaba a posibilidade de confiscar as riquezas dunha familia moi próspera. O 11 de setembro de 1599, na praza do Castel Sant'Angelo, Beatrice e Lucrecia son decapitadas cunha espada. Giacomo, o irmán maior, é despezado.

Zweig relata que Beatrice, antes de morrer, decidira testar as súas pertenzas en favor dun anónimo que ben puidera ser o seu fillo, un fillo que tivera ocultado á familia. A lenda encargouse logo de convertir a Beatrice nun símbolo contra a barbarie e o abuso da aristocracia. Artistas de todas as disciplinas ficaron absorbidos pola historia de Beatrice. Este suposto retrato, atribuído a Guido Reni, conmoveu a Stendhal de tal xeito que decidiu escribir logo a novela Les Cenci (1837) e igualmente a P.B.Shelley quen ideou o drama The Cenci (1819).