Unha revista de dous tempos

Conservamos entre as nosas cousas o número 39 da segunda época da revista Vida Gallega, o correspondente ao mes de xuño de 1958, dedicado case en exclusiva á cidade de Ourense. Esta revista, un fito relevante na historia da nosa prensa, foi publicada en Vigo entre os anos 1909 e 1938, sendo o seu director Jaime Solá. Nesta publicación colaboraron entre moitos outros os fotógrafos José Gil e Xosé Saraiba, ademais do xornalista Manuel Lustres Rivas. Na súa segunda etapa, de 1954 a 1963, a revista edítase primeiro en Vigo e logo en Lugo, nunhas condicións sociais e políticas totalmente diferentes.

A familia luguesa Alvarellos, propietaria da editorial do mesmo nome, conserva unha colección completa desta segunda época e dando un bo uso os dereitos que posúe ten publicado nos últimos tempos unha interesante serie de compilacións de artigos publicados en Vida Gallega nos últimos nove anos da súa existencia: Viajes y yantares por Galicia, de Álvaro Cunqueiro; Sesenta gallegos ilustres, de Francisco Fernández del Riego; Últimas páginas sobre Galicia, de Vicente Risco e Teoría de Galicia, de Ramón Otero Pedrayo.

No número do que falamos, con portada de Manuel Prego de Oliver, inclúense traballos de Manuel María, Matilde Lloria, Ben-Cho-Shey, Felipe Fernández-Armesto, Ramón Otero Pedrayo, José Luis López Cid, Luis Moure-Mariño, Antonio Fraguas e Xesús Ferro Couselo.

Para saber algo máis desta revista podedes ler a reportaxe Galicia anos 50, un país retratado nas páxinas de Vida Gallega da editorial Alvarellos.

Judith de Betulia

Al triunfo de Judith

Cuelga sangriento de la cama al suelo

el hombro diestro del feroz tirano,

que opuesto al muro de Betulia en vano,

despidió contra sí rayos al cielo.

Revuelto con el ansia el rojo velo

del pabellón a la siniestra mano,

descubre el espectáculo inhumano

del tronco horrible, convertido en hielo.

Vertido Baco, el fuerte arnés afea

los vasos y la mesa derribada,

duermen las guardas, que tan mal emplea;

y sobre la muralla coronada

del pueblo de Israel, la casta hebrea

con la cabeza resplandece armada.

Lope de Vega

Este poema traeme recordos amargos. Topei con el nunha aula de Santiago e tiven que facer, desde a miña inexperiencia, un comentario literario do texto. Pero xa pasaron sete anos diso e agora recoñezo a beleza do poema. Desde entón, a miña curiosidade levoume a investigar un pouco acerca da historia de Judith de Betulia, un tema bíblico que deu lugar tamén a verdadeiras obras de arte.

O Libro de Judith forma parte do Antigo Testamento. Conta a historia dunha viúva xudía no tempo da Guerra de Israel contra o exército asirio. Judith era fermosa, culta, relixiosa e sobre todo patriótica. Descobre que Holofernes, o xeneral invasor, está namorado dela. Acompañada pola súa criada, descende de Betulia, cidade amurallada sitiada polos estranxeiros, e enganando a Holofernes entra na súa tenda de campaña. Alí ofrécelle un festín e consegue embriagalo. O xeneral dúrmese e Judith córtalle a cabeza. Todo é confusión no exército asirio e Israel sae vencedor.

Judit se aproximó entonces a la barra del lecho que estaba junto a la cabeza de Holofernes, descolgó de allí su espada,

y acercándose al lecho, lo tomó por la cabellera y exclamó: "¡Fortaléceme en esta hora, Dios de Israel!"

Luego le asestó dos golpes en el cuello con todas sus fuerzas y le cortó la cabeza.

Hizo rodar el cuerpo desde el lecho y arrancó el cortinado de las columnas. Poco después, salió y entregó a su servidora la cabeza de Holofernes.

Esta la metió en la bolsa de las provisiones, y las dos salieron juntas, como lo hacían habitualmente, para la oración. Atravesaron el campamento y, bordeando el barranco, subieron la pendiente de Betulia hasta llegar a sus puertas.

(Libro de Judith, 13:6 - 13:10)

A máis famosa representación artística da historia de Judith de Betulia é sen dúbida o cadro pintado hacia 1598 por Caravaggio (1571-1610), o xenio do claroscuro, un artista que repetiu en moitas das súas obras historias de cabezas cortadas (San Xoán Bautista, Goliath, a Medusa, etc.).

Menos coñecida pero penso que máis cruel e arrepiante é a pintura de Artemisia Gentileschi (1593-1681), seguidora evidente do estilo de Caravaggio e figura rescatada case do esquecemento durante os últimos anos.

(Arriba a obra de Caravaggio. Abaixo a pintura de Gentileschi).

High Noon, a loita pola dignidade

Para moitos amantes do cinema High Noon (1952), traducida en España como Solo ante el peligro, é sen dúbida a cima do western, o cumio máis alto que ten acadado este vello xénero cinematográfico. Desde logo eu non creo que esaxeren os que tal afirman. Para min é un pracer pasar estas noites de verán revisando as obras mestras da sétima arte e segue a resultar fascinante ollar a Gary Cooper, o sheriff Will Kane, enfrontando el so a covardía dun pobo axeonllado polo temor a catro foraxidos. Esta é unha historia sobre a loita da dignidade contra o medo, sobre a defensa duns principios aos que non se debe renunciar.

High Noon, que debería ser traducida literalmente por Ao mediodía, foi dirixida por Fred Zinneman con produción de Stanley Kramer e contou coa interpretación de Grace Kelly, Katy Jurado e Lloyd Bridges, entre outros. Convén salientar a fotografía de Floyd Crosby, especialista en documentais, que lle aportou ao filme unha sobriedade visual fabulosa a pesares do acelerado ritmo do filme, acrecentado pola incesante repetición de planos do reloxo que sinala a inexorábel chegada do tren do mediodía.

Unha historia tan simbólica coma esta do home abandonado por todos que ten que loitar por un ben tan preciado como a dignidade individual e colectiva deu lugar a moi diversas interpretacións. Para uns era unha metáfora da persecución que sofrían naqueles anos de McCartismo os artistas de Hollywood, incluído o propio guionista do filme Carl Foreman.

Para outros o filme hai que interpretalo como unha metáfora da Guerra fría e da política levada a cabo polos Estados Unidos na Guerra de Corea, e particularmente pola sensación de traizón con respecto aos aliados na Segunda Guerra Mundial.

Pero tanto ten unha cousa ou outra. Pasados máis de cincuenta anos o que nos queda é a película e sempre paga a pena voltar a pasala polo noso cinematógrafo doméstico nocturno.

Mitómanos da prensa

Confeso: son algo mitómano. Recoñezo que iso ten algo de inxenuo, pero é unha inxenuidade voluntaria. Imaxinar que hai xente cen por cen boa é unha ilusión óptica.

Para os que hai quince anos nos iniciamos nos estudos de xornalismo coa romántica idea da defensa do ben común, o compromiso coa obxectividade e a imparcialidade, a persecución dos impostores, a loita pola xustiza, etc. os nomes de Bob Woodward e Carl Bernstein teñen moito significado. Estes dous xornalistas norteamericanos do Washington Post foron quen de desentrañar a rede de espionaxe organizada pola Casa Branca coñecida como o caso Watergate hai xustamente trinta e cinco anos.

Axentes da CIA foran detidos o 17 de xuño de 1972 no hotel Watergate, sede do comité electoral do Partido Demócrata. Pretendían instalar micrófonos e cámaras para efectuar escoitas ilegais. Woodward e Bernstein foron desenredando o fío que vencellaba os detidos coa Presidencia grazas a axuda inestimábel dunha fonte fundamental, a famosa Garganta Profunda (Deep Throat). Nixon resistiuse pero finalmente viuse obrigado a dimitir en agosto de 1974.

Robert Redford e Dustin Hoffman axudaron a espallar o mito ao interpretar aos dous famosos xornalistas no filme Todos os homes do presidente (All the President's Men), dirixido por Alan J. Pakula en 1976.

(Arriba, os xornalistas Carl Bernstein e Bob Woodward. Abaixo, Robert Redford (Woodward) e Dustin Hoffman (Bernstein) no film de 1976).

A biblioteca de Poio

É verdadeiramente fermosa a paraxe na que se atopa o Mosteiro de San Xoán de Poio, asentado nunha terraza desde a que se pode contemplar a illa de Tambo como flotando no medio da ría de Pontevedra. Habitan alí frades mercedarios desde o ano 1890. Na época medieval e moderna foi mosteiro benedictino pero coa desamortización de 1835 ficou abandonado.

Visitei hoxe mesmo este lugar para facer unha consulta na súa biblioteca, unha das máis sobranceiras do país. Consérvanse alí máis de 100.000 libros, auténticas xoias bibliográficas. Os fondos principais proceden dos volumes benedictinos que non se perderon e dos que trasladaron até alí os mercedarios desde Conxo. En 1958 o escritor e sacerdote ourensán Antonio Rey Soto (1879-1966) legou ao mosteiro a súa valiosísima biblioteca, ademais de diarios, cartas e diversos obxectos persoais. Forman parte deste tesouro as Constitucións sinodais da diócese de Ourense impresas por Vasco Díaz Tanco en 1544 e un exemplar do Livro do Infante D. Pedro de Portugal, edición de 1644.

O Padre Jerónimo, a cargo da biblioteca desde hai moitísimos anos, entregounos moi amablemente o tomo de El Eco de Orense correspondente ao ano 1898 que lle solicitaramos. Lamentablemente o volume está incompleto, falta a metade do ano. Eu andaba a buscar a referencia dun día concreto, o 23 de xuño, pero atopeime coa desagradable sorpresa de ver que a folla que quería ler estaba arrancada polo medio e moitas outras páxinas estaban tamén mutiladas.

Querer investigar os finais do século XIX e comezos do XX a través da prensa de Ourense é ás veces decepcionante. Voltei un pouco desencantado a Vilagarcía, apenas 20 minutos de viaxe. A pesares de todo foi unha fermosa mañá nun fermoso lugar.

Álvarez de Nóvoa, xornalista (II)

Nos tempos en que Álvarez de Nóvoa escribía a súa columna "Agujetas" no diario El Miño a maioría dos seus dardos ían dirixidos a Valentín Lamas Carvajal e as súas "Mostacillas" de El Eco de Orense. Lamas Carvajal falece en 1906. Xa nos anos 10 Álvarez de Nóvoa dirixe La Voz Pública e o obxectivo das súas críticas máis mordaces era entón Hermenegildo Calvelo, director do conservador El Diario de Orense. Por iso non deixa de sorprender que a comezos de 1918, cando deixa de existir La Voz Pública, Álvarez de Nóvoa pase a ser de xeito case inmediato redactor-xefe do diario conservador que tanto viña atacando nos anos anteriores e que seguía entón baixo a dirección do propio Hermenegildo Calvelo.

Calvelo morre no outono de 1918, víctima coma moitos outros ourensáns da epidemia de gripe que devasta o país, pero xa desde abril era Álvarez de Nóvoa quen dirixía o xornal e continuaría a facelo até a desaparición do mesmo en 1925. Aí conclúe o seu labor xornalístico posto que despois desa data a súa actividade profesional vaise centrar case exclusivamente no posto de funcionario da Deputación provincial.

De todos xeitos, a pegada que Álvarez de Nóvoa deixou no xornalismo ourensán foi tan forte que once anos despois, na súa morte, o seu pasado na prensa local era lembrado con respeto e admiración. O mestre e xornalista Manuel da Cunha publicaba no diario conservador Galicia unha columna de homenaxe a Álvarez de Nóvoa, a quen identificaba nostalxicamente cunha forma de facer xornalismo xa desaparecida:

VENTANAL

-------------

La última figura del periodismo

Murió Francisco Álvarez de Nóvoa. Yo tenía de él una idea vaga y lejana, tan irreal como esos personajes de que nos hablaron en la niñez. No le he conocido en su personalidad física. Pero admiraba, reverenciaba su recuerdo; su recuerdo de paladín del periodismo. Un periodismo polémico y combativo. Que no altera, sin embargo, su tersa y elegante sonrisa. ¡Ah! Yo añoro esa realidad que no he vivido.

¡Francisco Álvarez de Nóvoa! ¡Qué inmenso desprecio debió sentir por algunos que se consideran periodistas al recoger las notas de Comisaría! ¡Qué altivo desdén le inspiraría este paupérrimo periodismo de hoy, enclenque y raquítico, que se nutre de los partes de la Casa de Socorro! Duendecillos insignificantes, estúpidos y petulantes.

¡Francisco Álvarez de Nóvoa! Evoco, al escuchar tu nombre, centelleante chocar de hierros, vibrante cruzar de armas. ¿Qué ha sido de la arrogancia del periodismo de antaño, que tú encarnabas, en la asfixiante perspectiva actual? Los de ahora, para disimular ineptitudes, hánse refugiado en un torpe "pancismo" intelectual, en una innoble y repugnante tranquilidad.

¡Aquel periodismo! ¡Aquel periodismo tuyo, Francisco Álvarez de Nóvoa! Romántico, sin jurados mixtos. Sin esta triste impotencia, con el pecho alzado, henchido de anhelos... ¡Al menos, se discutía y las cuartillas no se morían de tedio!

Yo no sé. Pero me parece que al irse Francisco Álvarez de Nóvoa, murió el último periodista orensano.

Galicia, 21 de xuño de 1936.

Rimbaud, eterna poesía vital

Le Coin de table, 1872. Este óleo de Henri Fantin-Latour consérvase no Museo de Orsay, na ribeira esquerda do Sena. E que ten de especial? Pois que nel está retratado un dos meus escritores favoritos. No extremo da mesa, sentados, podemos distinguir aos poetas Paul Verlaine (1844-1896) e Arthur Rimbaud (1854-1891) que naquel tempo estaban a vivir a súa persoal historia de amor e excesos. Outro poeta daquel París de despois da Comuna, Albert Mérat, negárase a ser retratado xunto a eles pois estes fixeran grande burla dos seus sonetos amorosos cunha parodia que deron en titular Le Sonnet du trou du cul (O Soneto do burato do cu). Rimbaud, desde que chegara a París, fixera ben poucos amigos nos ambientes literarios da capital por culpa do seu comportamento impertinente. Pero ese non é todo o Rimbaud, senón máis ben a súa propia e voluntaria caricatura.

A luz de Rimbaud, xeración tras xeración, segue a estar aínda acesa. Segue a conectar con milleiros de lectores de todas as idades. As súas Iluminacións, o seu Soneto ás vocais ou O barco ebrio convertíronse en clásicos da poesía. Agora veñen de saír do prelo dúas novas edicións das súas obras. Como sinalaba o pasado sábado Antonio Ortega en El País, máis dun século despois da súa morte non somos capaces de determinar a altura e alcance da figura e a obra de Arthur Rimbaud.