15 dic 2012

O sorriso de Charles Laughton

Charles Laughton, aquel actor británico de ampla papada e sorriso burlón, faleceu en California hai hoxe xustamente cincuenta anos. Eu non podo disimular a miña fascinación por este inglés de Yorkshire, nacionalizado estadounidense doce anos antes da súa morte que desenvolveu unha excepcional carreira no cinema inglés e norteamericano. Foi un actor capaz de encarnar papeis do máis diverso e sempre dunha forma maxistral. Foi o doutor Moreau nunha das primeiras adaptacións La isla de las almas perdidas, o clásico de H.G.Wells. Foi Enrique VII no filme do británico de orixe húngara Alexander Korda. Foi Quasimodo na versión do máis clásico aínda de Victor Hugo, da man de William Dieterle. Foi aquel avogado arrogante chamado Sir Wilfrid Robarts, desobedecendo permanentemente á súa enfermeira (Elsa Lanchester, que era a súa dona na vida real), e enganado por Marlene Dietrich en Testigo de cargo, a famosa novela de Agatha Christie adaptada por Billy Wilder. Tivo tempo para facer de Graco no Espartaco de Stanley Kubrick e mesmo, na súa última película, do senador Seabright Cooley na interesante Tempestad sobre Washington, de Otto Preminger.
Pero entre todas estas actuacións maiúsculas hai unha que para min garda un certo valor sentimental. No único filme no que traballou ás ordes de Jean Renoir, Laughton representaba a un medroso mestre de escola chamado Albert Lory, atrapado no medio dun país ocupado polos nazis. A covardía e a vergonza convírtense pouco a pouco e grazas ao exemplo doutro mestre extraordinario en dignidade e valor. Todavía hoxe, a esta hora da noite, non deixo de emocionarme cando vexo a escena final desta gran película chamada Esta tierra es mía.


24 nov 2012

Chejov, outra parada na literatura rusa

Non é precisamente lendo a Chejov como un pode elevar o ánimo e ver a vida con maior placidez. Pero se un presume de certo apego á literatura rusa, se un camiña unha e outra vez por esa liña imaxinaria mil veces trazada que leva de Pushkin a Gogol, e de Gogol aos grandes novelistas Tolstoi, Dostoievski e Turgueniev, sen esquecer a Lermontov e Nekrasov, non pode obviar un nome fundamental que prolonga ese itinerario cara o século XX: Anton Chejov (1860-1904). Veño de ler unha das súas primeiras obras dramáticas, a titulada Ivanov e estreada con grande éxito de público no ano 1887. Este teatro primeiro de Chejov parécese moito ao dos contemporáneos Strindberg ou Ibsen. Que tivo o final do século XIX para amosar ese espírito decadente, gris e pesimista? 
Chejov tamén cultivou de xeito maxistral o relato curto. A súa obra é extensísima. Faleceu en Alemaña aos 44 anos de idade víctima da tuberculose merecendo ocupar un lugar sobresaínte nesa liña da literatura rusa que compartiu con Máximo Gorki (1868-1936), a outra gran figura literaria rusa do cambio de século. Ler a Chejov nestes tempos debe de ser algo así como manifestar o dereito a non resignarse.

(Na imaxe, Chejov e Gorki en Ialta no ano 1900.)

5 nov 2012

Eses libros que reaparecen

Portada do libro de Ali Mitgutsch
De cando en vez aparecen na casa dos meus pais vellos libros da miña infancia e da dos meus irmáns. A primeira sensación é de estrañeza. De onde sairía este libro? Pero abonda con abrir pola primeira páxina para que comecen a correr as lembranzas.

Sorprendentemente estes libros vellos aínda están en bo estado. Na miña casa o libro non só había que lelo, había que coidalo. Están en tan boas condicións que valen para volver usar. E iso fixen.

Nun dos últimos achados apareceron dous álbumes de ilustracións que tanto eu coma os meus irmáns recordamos moi ben. Estes grandes libros de debuxos teñen unha virtude fundamental: axudan a observar e permiten xogar e imaxinar. Ensineille o libro aos meus alumnos de dez anos e quedaron encantados pola diversidade de imaxes e polos detalles curiosos e graciosos. Un libro destes é unha ferramenta extraordinaria para comezar unha conversa en grupo, para falar de experiencias persoais e para fortalecer a súa unión e concordia.

O autor, Ali Mitgutsch, naceu en Munich en 1935 e pasou a infancia en Allgäu, na rexión alemana de Suabia ao pé dos Alpes. Estudou na Academia de Artes Gráficas de Munich e viaxou moito polo mundo. O seu primeiro libro, O sombreiro de Pepe (Pepes Hut) foi publicado en 1959. A partires daí debuxou moitos libros máis durante as décadas dos 60 e dos 70. No ano 2003 recibiu o recoñecemento da súa cidade natal. Actualmente vive nunha pequena vila de Baviera.

A obra da que vemos a portada na foto é Paseando por mi ciudad (Rundherum in meiner Stadt), o que lle valeu a Mitgutsch o Premio Nacional de Libro Xuvenil en 1969, no apartado de libros ilustrados. O paso do tempo deixou obsoletas algunhas imaxes pero en xeral todavía hoxe os nenos gozan ollando variadas escenas urbanas: a construción dunha casa, o parque recreativo, o edificio de plantas, o porto, a piscina pública, etc. O outro libro de Mitgutsch que apareceu no mesmo lote titúlase Vamos al pueblo (Bei uns im Dorf). Utilizar un e outro libro tamén me serviu para reflexionar sobre a diversidade de experiencias vitais dos meus alumnos pois algúns proceden do entorno rural e os menos do entorno urbano. As dúas obras foron publicadas en España pola editorial Juventud en maio de 1973.

25 oct 2012

Ser de dereitas

Perplexo aínda polos resultados electorais do "21-Oooh", e facéndome en silencio preguntas sobre as súas causas e razóns, acabando sempre fatigado e sen respostas, xurdiu como a propósito unha recomendación da miña prima Beatriz na páxina do Facebook. Tratábase dun breve vídeo, o extracto dunha representación teatral dunha obra de Juan Mayorga titulada Alejandro y Ana, lo que España no pudo ver del banquete de la boda de la hija del presidente.
E aquí apareceu este monólogo a darme todas as respostas precisas, unha por unha, cunha claridade extraordinaria. Desde que vin o vídeo entendo moito mellor o meu entorno e polo menos non vivo desacougado por culpa de preguntas recurrentes.


2 ago 2012

Vedi Napoli e poi muori


Teño que recoñecer que cando a miña dona propuxo Nápoles e os seus arredores como destino das ferias deste verán a miña primeira reacción foi de receo. Pesa como unha lousa sobre a cidade a imaxe de perigo, inseguridade, camorra, tráfico caótico e montes de lixo nas rúas. E aínda que todos eses estereotipos teñen moito de certo, hai outra Nápoles por descubrir que aparece por detrás desta tan sinistra. Unha Nápoles cunha enorme riqueza patrimonial, unha interesantísima historia e unha beleza natural case imposible de igualar.
Napoli é unha cidade amada e odiada ao mesmo tempo polos seus habitantes, odiosamata, como ben definiu o historiador Carlo de Frede no seu libro de memorias. E como reza o famoso dito local, vedi Napoli e poi muori.

7 jun 2012

Unha longa feira de libros


Por fin fixen realidade un propósito que tiña desde hai anos e que nunca acababa de borrar da miña lista: visitar a feira do libro de Madrid. Non estou arrepentido de ir, nin moito menos, pero os meus pés acabaron un pouco magoados despois de camiñar tanto e entre tanta xente ao longo de todo o Parque do Retiro. A feira impresiona polo número de casetas, case catrocentas, e sobre todo pola diversidade editorial. Afeito un a feiras nas que as casetas das librerías amosen sempre os mesmos libros, unha lista aburrida e gris de best-sellers dos mesmos autores, atopar espazos para todas as máis importantes editoriais españolas foi unha alegría para os ollos.

De entre esa diversidade editorial detívenme nas miñas favoritas. Acantilado, por suposto, foi parada principal onde adquirín un máis de Tolstoi e outro de Zweig para a miña colección. Alí na caseta, descoñecido para moitos estaba o editor Jaume Vallcorba observando a través das súas lentes cómo os visitantes nos parabamos a mirar os famosos libriños da banda vermella ou amarela. Tamén comprei un libro de Buzzati en Gadir e outro máis, unha antoloxía de Montaigne titulada La educación de los hijos, na editorial 27 letras.

A feira é tan inmensa que cómpre visitala en varias sesións. Hai que sortear as longas colas de asinaturas dos astros da tele e as masas que circulan máis como miróns que como interesados en mercar algún libro. A pouca sorte que teñas darás nun libro que levas tempo buscando ou nunha obra que merece a pena levar para casa.

17 may 2012

Facer andar a lingua

Hoxe é o Día das Letras Galegas, unha celebración que fai o seu 50 aniversario e que xa pasou por dictaduras peores que as que temos. Hoxe é festivo e non hai escola. Os editores do país desexan recuperar o día lectivo e laboral para darlle pulo ao libro galego esquecido nos andeis das librerías (imaxinade, libro e ademais en galego, pode haber hoxe en día criatura máis indefensa?).

Eu, quizais pola miña condición de mestre, estou tamén preocupado polos prexuízos que pesan como lousas sobre a nosa lingua milenaria. Eses preconceptos véxoos a diario entre galegofalantes de toda a vida e considero que son un obstáculo maiúsculo para a normalización da lingua, para a súa transmisión e para a súa supervivencia.

Percíbense en días como o de hoxe, a través das redes sociais, os eternos tópicos sobre a lingua galega. Por unha banda temos todos os clásicos argumentos antigalegos: lingua inventada, incomprensible, inútil, reducida, pailana, etc. Algúns políticos locais axudan a fortalecer este discurso vencellando intencionadamente lingua e nacionalismo, daí a separatista e antipatriota hai un pequeno paso. O propio presidente da Xunta pide que o galego "non separe"(?). Pois haberá que facelo andar, digo eu. Que xa vai sendo tempo.

Pero por outro lado temos milleiros de entusiastas que hoxe desexan manifestar a súa defensa da lingua, pero que o fan empregando tópicos se cadra aínda máis humillantes. Son os que enchen as súas mensaxes de polbo á feira, caldo, viño albariño e biquiños para todos. Que falan de agarimo, morriña e bolboreta. E que quizais sen sabelo e sen intención convirten unha lingua viva en obxecto de estudo da entomoloxía.

Por todo isto eu suplicaría que se vivira este día sen prexuízos, sen estereotipos gastados. Unha lingua é un vehículo de comunicación, todas as palabras son útiles. Unha lingua é ademais elemento básico dunha cultura. Respetémola de verdade, sen caer no ridículo.

8 may 2012

De paxariños exóticos


Sempre é de agradecer a chegada de novos lectores a este modesto recuncho da rede. Se ademais chegan con ánimos e parabéns, entón aínda con máis gratitude. Estas palabras van para Guadalupe, unha amiga de miña nai que vive alá nos Estados Unidos, no estado de Massachusetts para sermos máis precisos, e que tamén pasou parte da súa vida en Ourense. Thank you!

Gustáronme moito as apreciacións léxicas de Guadalupe sobre algún vocabulario do blog e en especial sobre o título dese filme tan marabilloso que é To Kill A Mockingbird. Como ela moi ben indica, a tradución da palabra mockingbird por rouxinol, aínda que extendida, non é correcta pois ese paxaro é propio de América e non se dá no noso continente. O mockingbird, de to mock, que significa finxir ou simular, caracterízase pola súa capacidade de imitación dos sons que producen outros paxaros e mesmo outros animais.

Nunca fun chamado polos camiños da ornitoloxía pero confeso que ten algo de fascinante. Ás veces fico tempo contemplando os merlos que andan revolvendo entre as pedras diante da miña ventá ou observo os corvos sobrevoando os piñeiros e as pegas pousándose nas leiras. Cos meus alumnos publico de cando en vez un boletín escolar que leva por título A Bubela,  e que en inglés soaría moi diferente: The Hoopoe.

Rememorando paxaros e tempos pasados veu o recordo doutra ave exótica. Nun daqueles textos para traducir que nos presentaban nas probas de oposición aos que pretendiamos dedicar a nosa vida a isto do ensino, apareceu unha vez o nome dun paxaro descoñecido para min: o fantail. Tratábase dun fragmento da saga dos Forsyte do Premio Nobel de 1932 John Galsworthy.  O propio nome do paxaro xa indica moito da súa apariencia pois fan significa abano e tail, cola. Este paxaro de cola en forma de abano é propio do sur de Asia e de Oceanía. Cando bota a voar pódese contemplar esa cola tan característica e chamativa.


Hai xa catro anos, cando se lle dedicou o Día das Letras Galegas a Xosé María Álvarez Blázquez, escribín un post sobre a súa afección polos paxaros e polas frecuentes referencias nos seus poemas a todas as aves propias de Galicia. Quizais é bo momento de volvelo ler: Álvarez Blázquez, ornitólogo.

(Na imaxe superior, un mockingbird. Abaixo un fantail coa súa fermosa cola.)

16 mar 2012

Durou cen anos


Un dos amigos aos que máis aprecio, lector ocasional desta bitácora e imprescindible compañeiro de fatigas, foi rotundo hai uns días nunha das conversas que adoitamos ter co fin de alonxar os nosos demos persoais. “David, isto durou cen anos”. E acabouse o conto. Referíase o meu amigo ao oficio de mestre tal e como o entendimos até agora, e xunto con elo o papel desenvolvido pola escola pública desde o seu nacemento.
Non temos quizais a perspectiva histórica para definir con xustiza o tempo que nos tocou vivir, pero si que comparto co meu amigo esa sensación de ser epígonos moi tardíos dos grandes educadores, de estar a piques de ver os títulos de crédito diante dos nosos ollos algo apagados, de que nos toca a nós baixar as persianas do chiringo, pechar as portas e tirar a chave ao mar.
A escola pública foi a concreción histórica da ansia de ilustración, da liberación individual e colectiva do pobo por medio do coñecemento e a alfabetización. Foi un miliario na loita contra a ignorancia e a miseria. Uns poucos homes europeos, sabios de salón, alumearon a magnífica idea dunha escola pública mantida con fondos do estado e dirixida a todos os nenos e nenas do país, mesmo libre e laica nalgúns lugares. Houbo obstáculos enormes, pero a idea tiña tanta forza que non foi posible abortala. Os nenos eran unha man de obra moi valiosa para o capital. Eran áxiles e hábiles, aprendían moito e gañaban pouco. Na escola non eran de proveito para a gran maquinaria do mundo, que só entende de números escritos en billetes.
Hoxe o mestre non é a eminencia da aldea, nin sequera unha persoa respetable ou apreciada. Hoxe é unha muller que mal atende os rapaces mentres os pais traballan, que trata de que saiban disimular un pouco a súa ignorancia sen desentoar coa da familia e que se é posible logra telos vixiados para que non se manquen antes da hora de xantar. É a persoa que temos máis a man para culpala das propias miserias, frustracións e desesperos. O seu criterio non vale nada. Os nenos, para aprender, xa teñen a televisión e os ordenadores, que saben moito máis que calquera profesor das quintas vellas ou que calquera rapaciña moderna chegada da capital.
Nin sequera o neno é o neno de antes. Hoxe pasa máis horas fóra da casa que meu avó cando traballaba arranxando os camiños e as estradas de Lalín a Dozón. O seu tempo libre está programado nas axendas dos papás en liñas ben rectas e con tempos marcados. A televisión por satélite aloumiña os nenos e acóugaos durante as 24 horas do día. Cando non, as consolas consolan aos pais, armados con baterías extra e colección de xogos aberrantes.
Perdeuse a felicidade na escola, o sorriso san do neno querido nese amor natural de pan, queixo e conto pola noite. Os nenos botan en falta algo que non saben explicar con palabras pois aínda non agromaron nas súas cabezas. Pero agromarán. Os mestres sentimos a mágoa ferinte que eles só nos amosan co seu mirar. “E quen é o pai deste neno? Non o coñecemos, nunca veu por aquí”.

(Na imaxe, rapaces traballando nunha planta de procesado de carbón en Pennsylvania, no ano 1911.)

11 feb 2012

No café

Erguinme hoxe a media mañá e como a gorxa irritada e unha lixeira dor de cabeza non me daban acougo, non aturei na cama máis que o tempo necesario. O sábado adoito saír á rúa a mercar a prensa e vou logo ao café a ler os xornais con calma, mentres almorzo. Hoxe a prensa ven con moito peso, non físico senón mental. Os asuntos da semana son de fondo calado; non me engano se digo que presaxian un futuro aínda máis negro có sábado pasado onde os problemas eran causados pola neve. A neve derrétese, o outro non.

Pensando nestas cousas por veces delirantes non fun capaz de evitar a conversa da mesa da dereita. Unha rapaza que aparentaba ter uns vinte tantos falaba con dous amigos de idade semellante sobre un tema de alta política: as enrugas de María Teresa Fernández de la Vega. Pensei para min: "aí temos a xente que sabe o que é relevante, os alicerces do país, as bases, os fundamentos".

Mentres escoitaba sen querer, ou querendo, que todo pode ser, deparei nos titulares sobre a reforma laboral, os 20 días de indemnización, os EREs sen autorización administrativa, etc. pero axiña pasei a páxina e din co nariz nun tema que me toca máis de cerca: o abandono escolar. O 60 por cento dos parados non ten o certificado da ESO e a Unión Europea está preocupada polas nosas taxas. España nunca chegou á media europea en inversión educativa. Cada parágrafo era unha estocada no meu ánimo.

Erguín os ollos do xornal e diante de min, noutra mesa, un panorama recurrente. Papá e mamá lendo a prensa que os amables donos do café poñen á disposición dos clientes. Mentres tanto, o fillo, duns nove anos, atarefado coa consola, apoiado sobre o respaldo da cadeira cos pés enriba do asento. O fillo non deixaba de mirar fixamente á pantalla aínda que eu fiquei ollando para el durante os segundos necesarios como para que un adulto se sentira incómodo. El, autómata.

Nos meus tempos (sinto medo cando xa me saen estas frases) se os meus pais me levaban ao café a ler a prensa raro era o día que non caía nas miñas mans un Pulgarcito, unha revista de fútbol ou un libro de Kasperle. A lectura era comunitaria, compartida; non servía para illarnos da familia senón para todo o contrario. No tempo que pasei no café o neno de nove anos non cruzou unha soa palabra cos seus pais.
Voltei de novo ás paxinas do xornal mentres apuraba o que quedaba do café, algo morno xa. Noutra mesa, pegada á ventá, pareceume advertir a unha ex-alumna miña de hai oito anos, xa moza ela. Falaba riseira cunha amiga. Preferín non mirala, apartei a vista, collín os xornais, paguei a consumición e saín á rúa cun certo aire de pesimismo que alimenta cada día a miña misantropía.

3 feb 2012

Emilio

Teño nas mans a edición de peto dun dos máis importantes clásicos da pedagoxía moderna, o Emilio de Jean Jacques Rousseau. A pesares das contradicións e do moito que se lle pode censurar, aínda hoxe en día esta obra garda un valor fundamental para os educadores de todo o mundo. Nela constátase por primeira vez que o neno é un ser en si mesmo, é dicir, non un adulto empobrecido e incapaz senón alguén moi diferente, con características propias e singulares. Por iso xa no prefacio Rousseau fai unha severa critica: "Los más sabios se aplican a lo que importa saber a los hombres, sin considerar lo que los niños están en condiciones de aprender. Buscan siempre al hombre en el niño, sin pensar en lo que es antes de ser hombre". Logo aconsella: "Comenzad pues por estudiar mejor a vuestros alumnos; porque a buen seguro no los conocéis."

O Emilio está escrito á maneira dun manual, unha especie de guía educativa chea de referencias filosóficas, fisiolóxicas, relixiosas e morais. Dividido en cinco libros, o seu esquema segue o da vida dun neno desde o nacemento até a idade adulta. Para os mestres do ensino infantil e primario é o segundo dos libros ao que máis interese prestamos posto que alí Rousseau trata da educación dos nenos de 2 a 12 anos, que son cos que convivimos nas nosas aulas. Tamén os pais poderían extraer ensinanzas moi valiosas dun libro do que fai este ano o 250 aniversario da súa publicación:

"¿Sabéis cuál es el medio más seguro para hacer miserable a vuestro hijo? Acostumbrarlo a obtener todo; porque, al crecer de modo incesante sus deseos por la facilidad de satisfacerlos, antes o después la impotencia os obligará, a pesar vuestro, a llegar a la negativa, y esa negativa insólita lo atormentará más que la privación misma de lo que desea. Primero querrá el bastón que tenéis; pronto querrá vuestro reloj; luego querrá el pájaro que vuela; querrá la estrella que ve brillar, querrá todo lo que vea; a menos de ser Dios ¿cómo lo contentaréis?"

(A imaxe mostra o gravado que serviu de portada do segundo libro na edición orixinal do Emilio, a do ano 1762. Vemos o centauro Quirón adestrando o neno Aquiles. Non sorprende a elección do tema mitolóxico pois Rousseau dedicou parte importante deste capítulo á educación física e sensorial.)