A Acrópole desde Filopappos

A estampa máis famosa da cidade: A Acrópole, vista desde o outeiro e monumento de Filopappos.

Á tardiña, ou pola fresca como diría miña avoa, despois de fuxir da calor saboreando uns frappés —esa combinación de café, leite e xeo que os gregos adoran— tomamos o camiño que leva ao cerro das Musas. A poucos metros do comezo da subida e baixo o constante ruído das cigarras ollamos a suposta cela de castigo na que Sócrates agardou a orde de beber a cicuta. Seguimos polo camiño entre as oliveiras até chegar á cima, onde se eleva o citado monumento do ano 116 d.C. O senador romano Gaius Julius Antiochus Filopappos foi un grande admirador da cultura clásica grega e cando se retirou instalouse en Atenas, onde morreu.

Desde este prodixioso lugar pódese ollar non so a Acrópole e os arcos do teatro de Herodes Ático ao seu pé, senón que tamén, mirando cara o sur, albíscase o porto do Pireo, o Atlántico e as illas de Aegina e Salamina.

O Teatro de Dionisos

A Orestíada de Esquilo, a Antígona de Sófocles e a Medea de Eurípides son tres monumentos do teatro clásico grego. Estas traxedias, coma o resto das creadas polo trío xenial de dramaturgos, están moi vencelladas co lugar da fotografía: o Teatro de Dionisos.

Ao pé da Acrópole, na súa cara sur, aínda permanecen os restos da reconstrucción en época romana do vello teatro. Probablemente o recinto foi construido orixinalmente no século VI a.C. en forma de U e sobre plataformas de madeira.

Dionisos, un dos doce olímpicos, era o deus do viño pero tamén do teatro. Os Ditirambos eran os himnos corais que se cantaban na súa honra e que, segundo Aristóteles, foron a orixe da traxedia ateniense.

"CLITEMNESTRA.- (...) Ahora, mi esposo querido, desciende ya de este carro sin poner en el suelo tu pie, soberano destructor de Ilio.

Esclavas, ¿por qué demoráis dar cumplimiento a la orden que se os ha dado de alfombrar el suelo por donde ha de pisar? ¡Que quede al momento el camino cubierto de púrpura, para que Justicia lo lleve a una mansión inesperada! Lo demás que el destino tiene ya decretado, lo hará, como es justo, con la ayuda de las deidades mi pensamiento, que nunca fue vencido del sueño."

(Esquilo, Agamenón)

Atenas non se ve en dous días

O taxista ficou abraiado cando lle dixemos que tiñamos pensado pasar catro noites en Atenas: "Four nights!? Two days is enough. Here is only hot and traffic. Go to the islands". Non é por ser teimudo e querer sempre levar a contraria pero o taxista non tiña razón, nin nese asunto nin nos 25 euros que nos cobrou. Aproveitamos ben o tempo e aínda así quedaron lugares por ver.

A parte nova de Atenas é horrible, un tráfico digno de Hades, beirarrúas do tempo de Sócrates, hoteliños que aquí chamariamos fondas... Ah, pero a outra Atenas, a de sempre, a que temos na cabeza, esa ben merece a visita pois é unha marabilla. Visitar a Acrópole, con paciencia iso si, é unha experiencia memorable. Moverse polas rúas de Monastiraki e Plaka, unha delicia. Sentarse a degustar un souvlaki e saborear unha cervexa, un deber.

Veño cargado de imaxes e recordos, así que estou decidido a escribir unhas poucas pequenas postais gregas. De regreso a casa, moi perto do aeroporto Elefterios Venizelos, lin un letreiro grande que dicía: "Many stories to tell. The commitment to come back. Greece". É dicir: Moitas historias para contar. O compromiso de volver. Grecia.

(Na imaxe, en primeiro plano o Templo de Zeus Olímpico. Ao fondo, na cima, a Acrópole e o Partenón.)

Os miserables das tesoiras

Existe nos nosos arquivos, museos e bibliotecas unha fauna de indesexables que non sendo capaces de mellor cousa dedícanse a roubar libros e a recortar revistas e xornais. Son os miserables das tesoiras, porque hai que ser ben ruín para ir ás salas de consulta xa equipados con todas as ferramentas delitivas, non con intención de coñecer e difundir, senón de mutilar e ocultar. Son criminais do patrimonio e así deberían ser tratados.

Logo verémolos fachendear nos simposios e congresos, dando fermosos discursos e leccións maxistrais, pontificando sobre o que descoñecen, presentando teses doutorais e valiosos artigos de prensa. Publicarán libros, novelas, dicionarios e enciclopedias se queren. Roubarán traballos dos seus alumnos para presentalos como propios, sen rubor, sen vergoña. Criticarán as investigacións alleas por falta de rigor, declararanse víctimas de persecucións políticas, defensores dunha verdade revelada. E toda a súa fazaña reducirase entón a uns anaquiños de papel amarelado polo tempo, esquecidos para sempre nun caixón como esquecido será tamén o nome do seu infame recortador, o térmite do papel.

Tamén hai os que levados por unha demencia fortuita, ao atoparen un novo arquivo, unha nova colección de cartas, unha película esquecida nunha lata no fondo dun armario, unhas fotografías vellas metidas nun sobre, esquecéndose de que xa teñen autor con biografía, abalánzanse torpemente coma lobos e fotocopian, fotografían, resumen, reproducen todo, absolutamente todo, non coa sana intención de difundir o que poda haber de valioso no achádego, senón coa única intención de alimentar o propio ego, xa ben inflado ao longo dos anos.

Teñan os ollos ben abertos. Poden estar en calquera sitio. Estragan todo por onde pasan e por alí non volve nacer a herba.

(A foto foi tirada hoxe na biblioteca do Mosteiro de Poio. Trátase duns números do xornal ourensán El Eco de Orense correspondentes a 1899, con moitísimas páxinas mutiladas por un destes miserables.)

O mapa do apelido Nóvoa

A web Cartografía dos apelidos de Galicia, proporcionada polo CESGA (Centro de Supercomputación de Galicia) á Universidade de Santiago de Compostela, é unha ferramenta interesante que permite coñecer a distribución xeográfica de todos os apelidos do país. Quen non ten entrado a mirar o aspecto que presenta o seu mapa? Pedín o do meu segundo apelido, Nóvoa con til, como sempre se escribiu na miña familia aínda que a web so recoñece a forma sen acento gráfico. A observación meditada do mapa que saiu, ben merece unha breve análise.

A presenza do meu apelido concéntrase nunha serie de concellos ao norte de Ourense pero pertencentes á súa comarca e área de influencia. O concello con máis rexistros de Nóvoa é o de Vilamarín (3,93 %), seguido polo da Peroxa (3,47), Carballedo (3,14) e Coles (2,90). Neste último concello naceu en 1892 o meu bisavó Pegerto Nóvoa, por tanto, están aí as miñas raíces. O resto de municipios onde abunda este apelido son limítrofes: Amoeiro, Punxín e Cenlle.

Outra área cunha presenza superior ao 1 por cento é a que forman os concellos de Parada de Sil, A Teixeira e Castro Caldelas. Próximos á capital sobresaen San Cibrao de Viñas, Taboadela e Paderne de Allariz. Máis ao sureste, hai que salientar os concellos de Vilar de Barrio, Sarreaus, Baños de Molgas e Xunqueira de Ambía.

Contaba sobre todo cos primeiros pero confeso que me sorprendeu o dato de Quintela de Leirado, nas terras de Celanova, cunha porcentaxe do 1,89 por cento.

Mirando cara o Ribeiro non deixa de sorprender o feito de que o apelido, tendo referencia e probable orixe na toponimia do concello de Carballeda de Avia onde existe a parroquia de Santo Estevo de Nóvoa, achegue tan poucos rexistros, tan so 1, e na capital da comarca so 12.

Se falamos en termos absolutos hai que indicar que é Ourense o concello con máis rexistros, un total de 2.442, que para toda Galicia chega ás 9.475 referencias. Para outro día probaremos con Paz, un apelido moito máis disperso.

Desmontando o nacionalismo lingüístico excluínte

O profesor Juan Carlos Moreno Cabrera, catedrático de Lingüística Xeral da Universidade Autónoma de Madrid, autor de El nacionalismo lingüístico. Una ideología destructiva (Península, 2008), impartiu unha conferencia na Universitat Oberta de Catalunya na que desmontou un a un os tópicos supremacistas do castelán tan instalados no actual debate político e cultural. Merece moito a pena comprobar da man dun verdadeiro especialista todos os fundamentos ideolóxicos, non lingüísticos, que se orientan cara a exclusión das linguas minorizadas no Estado, os calificativos pexorativos que se empregan ao falar desas linguas como local, inútil, restrinxida, imposta, artificial, fronte as cualidades de prestixio que se lle atribúen ao castelán: lingua global, común, de convivencia, etc.

O maioral Andrés Mares Pereira

Ramón Otero Pedrayo foi o cronista do tempo fuxido, testemuño vivo dunha época que ía morrendo diante dos seus ollos, deixando atrás oficios e costumes, lugares e persoas. Con nostalxia non disimulada, don Ramón adoitaba tomar a pluma estilográfica para lembrar ese pasado en contos e artigos xornalísticos.

Antes de existiren os coches de liña, os veciños das aldeas e das vilas ourensás movíanse dun lugar a outro en carros de cabalos, un medio de transporte condenado a morrer coa aparición do motor de explosión no último cuarto do século XIX. Don Ramón, nos seus anos mozos, foi cliente habitual das carruaxes que aínda ían desde o Carballiño a Ourense pasando por Trasalba. Moitos anos despois destas viaxes o patriarca das nosas letras lembraba, nun artigo publicado en La Región, a un dos máis coñecidos maiorais das terras do Arenteiro, Andrés Mares Pereira, falecido en México en agosto de 1953.

O MAYORAL

VERBAS DO MESTRE

Cando xa lle branquexaban moitos fíos de cañas na moura barba, o señor Andrés, decatouse das voltas do mundo e tivo o acordo decisivo que outros teñen na mocidá ou morren sin ter endexamais: a visión imperiosa d'unha nova forma de vida. E, secreamente, ben pensados os pro e os contra, camiñou pros Estados Unidos, afeitouse a barba e traballou n'unha fábrica chegando aixiña a ser un bon obreiro, un esforzo coscente, refreusivo, na grande enerxía ordeada dos homes de Nordamérica, que Walt Witman fai anos cantou.

Deixaba outra poesía. Pol'o pronto non volvía a vista tras de sí. Era un home. Cecais hoxe, decorrido'los anos non teña vergonza d'unha saudade cando o sol sachando as neboeiras lle leve lembranzas d'outras neboeiras da mañán.

Seu oficio faguiao madrugar c'as estrelas. Apenas o lombo da serra Madanela locía c'un soave violeta dinantes do abrente oubidoso. C'un cantar nos beizos entraba na coadra quente, abrigada. Os cabalos saudábano ledamente vibrantes do ledo contento de baixar as encostas galopando. O Andrés, ca sua chiqueta de pana vixilaba o coche, animaba os viaxeiros que chegaban c'a door terrible da madruga si eran cibdadaos, ou c'a rexa detremiñazón enérxima dos señores da aldea diante un novo día, e rubido no pescante c'o primeiro berro e o primeiro trallazo iba espertando as ruas do Carballino i-esparexendo pol'a campía a múseca graciosa dos axonxeres. O cantar da carreteira.

C'os coches as carreteiras figuraban máis novas, feitas d'onte, ainda non acostumadas a ser das terras que cruzaban. Os carromateiros acordábanse do tempo das bestas enfiadas c'os pelexos ó lombo, pol'as chairas da serra do Ribeiro e Sant-Yago, de Sant-Yago ó Ribeiro e coidaban ver a estrada aberta pra que eles folgaran dormindo na infinda recta das costas e das revoltas. O coche traguía unha velocidade burguesa, un progreso que non asustaba as quietas esceas dos antergos. Algús fidalgos e cregos e todo'los labregos non entraban pol'a novidade do coche. Os primeiros pol'o que tiña de cousa obrigada, de amingoamento do rango que da o sair a cabalo cando a un lle peta, camiñar divagatorio, independente como o rituro dos pazos. Os paisanos pol'a mesma razón e por non gastar os cartiños. Ainda se non beilaba a peseta nas aldeas. Total que no coche solo viaxaban señoritos, de volta da cobranza das rendas, recaudadores dos trabucos, algún crego sempre faguendo a críteca das parroqueas do camiño, as señoras que se mareiaban, o señor que faguia proieutos e gostaba de comer nas fondas d'Ourens co gallo de mercar un sombreiro ou visitar os fillos no colexio.

O Andrés d'endo seu pescante, nemetido a pedagoxía das rubilas e baixadas, tiña tempo pra mandar a marcha sonora do armatoste, pra cavilar e pro disfroite das cousas da popularidá. De cada porta, de cada tenda, salian a lle faguer un encárrego. Fose teas, cartas, pan carne, pescado, angueiras de banca, cobros e pagos, recados, regaliños; todo collía na arqueta do coche e na vasta memoria do Andrés que endexamais apontaba nin esquencia ren foran us miles de pesetas pra unha leria d'un groso mercader de Dacón ou o carrete fino pr'a costureira de Listanco. As mulleres saudábano con sorrires e grazas, os homes ofrecíanlle cigarros e vasos de viño branco. Trataba a todos con xentil familiaridá. Abrazaba rindo as patronciñas sin dentes e latricaba cos abades e cos médicos. Cada día a terra chaira e farta do Carballiño e as casas de Dacón, o pino onde escomenzaba a longa i-encostada rua de Maside, o baixo val de Punxín, as voltas d'Arrabaldo, a fonte d'Untes, o movemento do Ponte d'Ourens, asegún fora inverno ou vrán, con choiva ou sol, espertaban o fino comentario, a maxinación lembradora do Mayoral. Sabía os contos dos ladrós, as traxedias da casiña escuvrenada (sic) e comesta de loureiros, o señorío dos pazos mirados ao lonxe no agarimo das quebradas, os sitios onde choutaban as perdices, onde o viño era millor e cando paraba de ferver. As primeiras follas marelas dos negrillos traguianlle un sorbio d'outonia, mais o cantar o cuco nas regatas fondas a risa do Andrés era máis forte e máis leda. D'Ourens soilo coñecia a mañán trafagueira, chea de paisanaxe, as tendas, as oficiñas, pois a prima tarde cando os señores iban pro Liceu xa o coche saia botando chispas pol'os croyos da Porta do Concello pr'apañar a noitiña diantes as loces do Carballiño.

O Andrés estaba orgulloso da sua barba, da sua terra e do seu coche. Hastra que se falou dos autos e istes bichos mecánecos, coches sin alegria nin cabalos comenzaron a runfar pol'as carreteiras. Outros cocheiros resistíronse bravamente. O Andrés non era tipo pra figura arcáica ou pintoresca... as primeras canas na moura barba, dixo adeus ás fontes e as mulleres que lle confiaban encargos, e camiñou pr'as Américas. Sin remordemento, sin crítica de vello outras angueiras lle dan pan e seguridade. Bó exempro da xornaleira enerxia galega, sempre pra adiante. Mais e líceto sospeitarlle nas mañás de neboeiras e unha saudade das sonoras voltas e revoltas da carreteira do Carballiño.

RAMÓN OTERO PEDRAYO.

(La Región, 13 de setembro de 1953)

(Na imaxe, o Pazo de Trasalba.)

Usos novos do fósforo

Repasando os xornais do Ourense do século pasado un segue a atopar publicidade moi sorprendente, por calificala dalgún xeito. Xa teño publicado aquí algún deses anuncios lonxanos ao politicamente correcto. O de hoxe resulta ofensivamente machista. E dirán algúns con razón se o que quero é ofender. Non, máis ben o que trato é de rescatar estas pequenas mostras dun tempo que afortunadamente xa pasou e que alí debe ficar.

A imaxe xa o di todo pero o texto que é o miolo do asunto non se le ben:

"Es D. Fabián un bendito

al que su esposa trae frito.

Le hace barrer y fregar

y él lo hace sin protestar.

Señor ¿qué podré yo hacer

para dejar de barrer?

Si no quieres barrer más

FÓSFORO tú tomarás.

FÓSFORO FERRERO toma

y a su señora doma."

(La Región, 29 de maio de 1956)

Suecia e o sueco

Quizais se trate do país de moda en Europa. Non sei, polo menos anda na boca de todos. Como sempre, é pouco o que coñecemos daquela nación. Xa o dicían hai tempo Os Resentidos: Que sabemos de Albania? Pois de Suecia pouco máis. Si, as caravanas de galegos cara o Ikea de Matosinhos e Stieg Larsson nos escaparates das nosas librerías; tamén Henning Mankell e o seu detective Kurt Wallander, e se imos máis alá na memoria os Premios Nobel e a primeira escritora que o recibiu, Selma Lagerlöff, autora daquel fermoso conto dun neno chamado Nils Holgersson que voaba ao lombo dun ganso e coñecía desde o ceo todas as terras e marabillas do país. Todos temos na cabeza esa ilustración. De cinema habería para falar algo máis.

Visitei Estocolmo alá polo ano 1995. Chegar ao amencer dunha mañá de xullo despois dunha longa viaxe en tren resultou marabilloso. Aínda teño grabado na memoria ese conxunto fermoso de pequenas illas e amplas pontes: Gamla Stan, o zoo de Skansen, as vistas desde a casa do Concello. Estocolmo é unha das cidades máis atractivas do continente.

Suecia asume hoxe a presidencia da Unión Europea coas vistas postas, segundo as axencias de noticias, na crise económica, o desemprego e a loita contra o cambio climático. Os suecos parecen ter as cousas claras. Que envexa! A súa lingua non chega aos dez millóns de falantes pero aínda así superan en número ao noruegués e ao danés e é a lingua predominante en Escandinavia. Os suecos non poden nin imaxinar que se poida ir contra a cultura propia e menos que iso signifique "progreso". Ben, tampouco os daneses e os noruegueses conciben tal disparate nin ninguén que teña a cabeza no seu sitio.

Ademáis da presidencia europea, hoxe entra en vigor unha nova lei que ven reforzar o papel do sueco na sociedade daquel país. Non hai nada como ter un estado detrás que lexisle para salvagardar o patrimonio lingüístico e cultural. Nós non o temos. Poderíamos pensar que se trata dunha medida uniformizadora pois en Suecia existen tamén linguas minoritarias. Pois non, segundo a lei, estas linguas coma o lapón —con apenas 35.000 falantes— ou o meänkieli —con 60.000— teñen que ser protexidas e promocionadas. E trátase dunha lei estatal!

Entre o galego e o portugués hai máis de 200 millóns de falantes no mundo. Que pensarían os suecos, os daneses e os noruegueses deses galegos e non galegos que cheos de rancor afirman que a nosa lingua non ten futuro, estorba e hai que apartala do sistema educativo?

Que o que vale é o inglés? Si, o inglés é moi importante. Todos os suecos falan inglés, porque polo momento non se ten demostrado que saber sueco e saber inglés sexa incompatible. Como non é incompatible saber galego, castelán e inglés, tres linguas que eu, ourensán de nacemento, domino, e perdón pola vaidade.

Como curiosidade final cómpre sinalar que o citado Henning Mankell pasa a maior parte do ano traballando nun teatro de Maputo (Mozambique), onde, é curioso, o portugués é a lingua oficial e a que cultivan escritores coma Mia Couto e Ungulani Ba Ka Khosa. Ás veces é lóxico que non nos entendan.