A casa de Stefan Zweig

A cidade de Salzburgo está encaixada entre dous pequenos montes, o Mönchsberg e o Kapuzinerberg. Subir este último, o monte dos Capuchinos, é un paseo curto pero esgotador, que deixa a calquera sen folgos aos poucos metros de comezar. Por un camiño realmente empinado achegámonos o 1 de novembro ao pé do convento que lle dá nome ao monte. Desde alí, entre a enramada das árbores outonizas case non se podía distinguir a que foi vivenda de Stefan Zweig entre os anos 1919 e 1934. A casa é hoxe propiedade privada e inaccesible. O camiño que a bordea leva o nome do escritor e a moi poucos metros da entrada hai un discreto recordatorio dos quince anos que alí viviu.

Como conta o propio Zweig no seu libro de memorias (El mundo de ayer, Acantilado, 2001), por esta casa pasou toda a intelectualidade europea do período de entreguerras, algúns mesmo viviron temporadas aquí: Romain Rolland, Thomas Mann, H.G. Wells, Hugo von Hofmannsthal, Jakob Wassermann, James Joyce, Emil Ludwig, Franz Werfel, Paul Valéry, Arthur Schnitzler, Maurice Ravel, Richard Strauss, Bela Bartók, Arturo Toscanini, etc. Pero en 1934 toda esta actividade vaise interromper de súpeto e para sempre:

"Por una insólita casualidad, al día siguiente se produjo, en relación con estos acontecimientos, un hecho decisivo en mi vida. Aquella tarde en que regresé de Viena a la casa de Salzburgo encontré montones de galeradas y cartas y trabajé hasta muy entrada la noche para terminar el trabajo atrasado. Al día siguiente, mientras todavía estaba leyendo en la cama, llamaron a la puerta; nuestro bueno y anciano sirviente, que nunca me despertaba si yo no le indicaba previamente una hora concreta, apareció con la cara desencajada. Me dijo que tenía que bajar, que habían venido unos señores de la policía para hablar conmigo. Me sorprendió un poco, pero me puse la bata y bajé al piso inferior. Me esperaban allí cuatro policías de paisano, los cuales me comunicaron que tenían orden de registrar la casa; les tenía que entregar en el acto las armas de la Alianza Defensiva Republicana que tuviera escondidas. 

Confieso que en el primer momento estaba demasiado desconcertado como para formular una respuesta. ¿Armas de la Alianza Defensiva Republicana en casa? Era demasiado absurdo. Nunca me había afiliado a ningún partido, la política nunca me había interesado. Había estado fuera de Salzburgo durante meses y, aparte de todo eso, habría sido lo más ridículo del mundo tener un arsenal de armas precisamente en aquella casa, situada en las afueras de la ciudad, en una montaña, de modo que habría sido fácil ver a cualquiera entrando o saliendo con un fusil u otra arma. Mi respuesta, pues, fue fría: "Adelante, busquen." Los cuatro detectives recorrieron la casa, abrieron unos cuantos armarios, pegaron golpes en cuatro paredes, pero, por su modo de proceder, en seguida vi claro que aquel registro era pro forma y que ninguno de los cuatro hombres creía de veras que hubiera un arsenal de armas en la casa. Al cabo de media hora dieron por acabada la visita y se marcharon.

Por qué esta farsa me exasperó tanto en aquel momento exige, por desgracia, una observación histórica aclaratoria. A saber: en estas últimas décadas Europa y el mundo casi han olvidado lo sagrados que eran antes los derechos de las personas y la libertad civil. Desde 1933, registros, detenciones arbitrarias, confiscaciones de bienes, expulsiones de los hogares y de la patria, deportaciones y cualquier otra forma de humillación se han convertido en algo habitual, casi natural; prácticamente no recuerdo a ninguno de mis amigos europeos que no haya padecido una cosa u otra.

(...)

Tras aquella visita oficial mi casa dejó de gustarme y tuve el presentimiento de que aquellos episodios no eran sino el tímido preludio de intervenciones de mayor alcance. Aquella misma tarde empecé a empaquetar los papeles más importantes, decidido a vivir en adelante en el extranjero, y aquella separación significaba mucho más que abandonar la casa y el país, pues mi familia sentía un gran apego a aquella casa, que consideraba su patria, y amaba al país. Para mí, en cambio, la libertad individual era lo más importante del mundo. Sin informar de mi propósito a ningún amigo ni conocido, dos días más tarde emprendí viaje a Londres; lo primero que hice al llegar fue comunicar a las autoridades de Salzburgo que había abandonado definitivamente mi domicilio en esa ciudad. Pero, desde aquellos días en Viena, sabía que Austria estaba perdida... aunque sin saber todavía cuánto perdía yo mismo con ello."

Berlín, cidade inabarcable

Xa non me satisfacen as viaxes se antes non atopo a forma de achegarme á historia do lugar, á súa fisonomía intelectual, ás súas entrañas. No mes de febreiro visitei por cuarta vez na miña vida a cidade de Berlín e resulta apaixonante comparar eses catro tempos diferentes pois Berlín é unha urbe enorme en continua transformación.

A primeira vez foi impactante. Era o verán do 95. Apenas seis anos antes asistiramos pola televisión ao derrubamento do infame muro. Foron tan só unhas horas, as suficientes para facer un longo paseo desde Alexander Platz até o Tiergarten, emocionados ao cruzar a Porta de Brandeburgo. Sorprendían os amplos espazos sen edificar, extensións enormes de solares grises, enlamados. O día era gris tamén, con moitas nubes no ceo e ameazando chuvia. Un par de anos despois puiden visitala con algo máis de tempo achegándome incluso ao estadio olímpico, que inevitablemente fai lembrar aquel 1936 de Hitler no palco e Jesse Owens na pista pulverizando rivais arios.

Voltei no 2006, con máis tempo aínda e coa excusa do mundial de fútbol. Había alegría polas rúas, xentes de todas as nacionalidades, grandes edificios naqueles solares grises do 95. A final entre franceses e italianos foi un acontecemento extraordinario, deses que tampouco se esquecen.

Desta vez tratei de aproveitar mellor as visitas. Coñecín os museos Pergamon e o Neues, que gardan tesouros fantásticos como a Porta de Ishtar ou o busto de Nefertiti. Seguín o percurso do muro naquelas zonas que por dar testemuña ás xeracións vindeiras foron conservadas tal como se levantaron. Acompañeime de lecturas de ensaio e de ficción sobre o Berlín das primeiras tres décadas do século XX, lecturas sobre a prensa popular da época, sobre os cafés, os magníficos cinemas da UFA, as tertulias dos artistas, dos escritores. Nomes como os de Döblin, Brecht, Hessel, Tucholsky, Roth...

Berlín é unha cidade que marca unha experiencia. Se reparas na Potsdamer Platz e reflexionas en que foi un dos puntos con máis tráfico durante os anos vinte e trinta, un ermo arrasado na guerra e invadido polo muro durante corenta anos e agora o punto onde se concentran os principais rañaceos da cidade, decátaste axiña de que Berlín é algo inabarcable, cambiante, vivo, en continua transformación histórica.

Roth e Owen: os dous lados da trincheira

Un ten ás veces a sensación de que uns autores conversan con outros desde as distancias, un desde a páxina vinte e catro e o outro desde a dezanove, un desde unha novela histórica e o outro desde un poema lírico, mesmo desde séculos distintos, un desde a mesa ben abastecida con carnes e bo viño e o outro desde o cuarto minúsculo dunha pensión modesta nun barrio obreiro. Este diálogo fructífero realmente só ocorre na nosa cabeza e ten moito que ver co particular itinerario de lecturas e coas nosas experiencias persoais.

Lendo estes días de vacacións a obra un tanto ecléctica de Joseph Roth titulada El Anticristo sentín axiña o eco da voz daquel poeta inglés do que xa teño escrito hai varios anos e que se chamaba Wilfred Owen. Roth e Owen participaron na mesma guerra, a Gran Guerra do 14. Claro está, desde trincheiras opostas. Pero nas súas palabras hai ecos de certo entendemento. Se o poeta Owen tiraba por terra o tópico latino que afirmaba a grandeza de morrer pola patria ("Dulce et decorum est pro patria mori"), o xudeu da Galizia austrohúngara convertido ao catolicismo Joseph Roth facía crítica das condecoracións militares e da lóxica absurda dos exércitos:

Aunque es raro que el mal seduzca a los soldados con las monedas contantes y sonantes que los demás introducen en sus bolsas, los seduce con otras similares, algo más grandes, que ellos sujetan sobre sus pechos. Y los seduce también con estrellas e insignias, con cintas, galones y ribetes. He visto cómo una hora antes de partir para hundirnos entre los brazos de nuestra madre, la muerte, algunos se apresuraban a lograr por medio de tretas, vilezas y artimañas de una necia ambición, y utilizando incluso la violencia física, una estrella más, una insignia o un galón para diferenciarse de los otros por semejantes cosas en el momento mismo en que todos iban a morir. El tren que nos llevaba a todos al campo de batalla estaba compuesto de distintos vagones; y en los mejores iban sentados quienes tenían más galones y mejores insignias.

Joseph Roth: El Anticristo (Capitán Swing, 2013)

Risco e a estatua do Padre Feijoo

Nunha das primeiras colaboracións de Vicente Risco para o diario La Zarpa, en outubro de 1921, o asunto elixido foi a estatua do Padre Feijoo e particularmente o simbolismo que aos ollos de Risco tiña a súa especial ubicación na cidade de Ourense. O monumento fora inaugurado en 1887 e viña a ser a homenaxe, un pouco tardía, con motivo do segundo centenario do nacemento do polígrafo sen dúbida máis relevante que deu a nosa provincia.

O texto está cheo de ironías ao máis puro estilo Risco. E non só iso, proporciona unha interesante descrición da vida da época. Ninguén como don Vicente para observar ese detalle que ao resto dos mortais se nos escapa. Manteño a ortografía orixinal porque ademais penso que transmite moi ben esa forma de falar que temos os ourensáns.

Ourense e o P. Feixóo

Aquela praziña leda e churrusqueira está antr'o Ourense novo y-o Ourense vello. Horto pechado aquil xardiniño, esí e todo, sentados no poyal, poden botar unha pausa os paisanos que veñen á vila, os traballadores nas horas de lecer, os probes nas horas que non son horas de pidir.
Tranquío na sua quetude de bronce, o monxe sigue a pensar, cecais incoscente de qu'aló dende Ithaca, na outra veira do Atlántico, Primitivo Sanjurjo ouvise o seu palique cos Centauros... Debes'estar ben eli n-aquel xardiniño xeitoso, mais tamén custou ó bó benedictino aguantal'a verborrea lírica y-oratoria de dous certames. Ten o sitio ben ganado.
Mais ficar, ficou n-unha posición simbóleca. Ten atrás a mole do Seminario, firme nas suas pedras asentadas unhas nas outras com'as proposiciós da Cencia Teolóxica, qu'é entre todas, a mais arquiteutural, e o Istituto vello, coas suas pedras saturadas da Físeca de Lastres e da Filosofía Kraussista de Sieiro. Ten de frente a barbería do Bóveda, que é unha dependencia d'aquela Repúbrica das Letras da qu'il cobizaba ser libre cibdadán. De boa gana viría il a que lle figueran elí a tonsura, parolando co-algún d'aquiles parroquianos adiantados no pensamento, da filosofía do cubismo ou da teoría da relatividade.
O Ourense vello, atrás; o Ourense novo, adiante... Pois á esquerda ten unha das fortalezas do comercio, a Casa Simeón, onde cáxeque non hai pai que non agarde colocar un fillo... E si olla pr'a direita, aínda enxerga as fenestras atrás das que, Amador Villar mete o latín y-o francés nas cholas de promociós e promociós d'estudantes, ou compón de tempo en tempo famosos versos cheos d'enxebreza.
O Padre Feixóo está como quer, está com'o rei n-un cesto. Pola mañá pásanlle por diante señoras que van de tendas, empreados que saen da oficiña e cameós automóveles. Pola noite mira d'esgueito o paseio de diante do cine...
A pensar, a pensar, se considera ben o que pasa arredor d'il nos catro puntos cardiás, ainda pode sacar da sua chola de bronce outros tantos tomos do Teatro Crítico.
Porque il é, plasmada en bronce, a y-alma céltiga d'Ourense, inqueda y-amiga d'andar pola nova, que profesou o kraussismo con Sieiro no Istituto vello, e hoxe profesa o bergsonismo en Calros Fernández-Cid na barbería do Bóveda... Alma rara, aguda e riseira, rebelde y-amorfa, inqueda e cansa, sinxela e con trastenda, fervendo na Burga y-aterecéndose nas brétemas do río Miño, parindo a cotío artistas e poetas y-acatando os políticos, erguéndose en xúrdia enxebreza e traguendo d'afora redentores.
Ainda hei falar mais d'Ourense.

(La Zarpa, 29-10-1921)

Na imaxe tomada na inauguración do monumento non se ve aínda o edificio Simeón posto que este foi erguido dez anos despois.

Coppi, Bartali e unha carreira para un país

Coméntame meu irmán que os libros sobre deporte están a vivir actualmente unha época dourada de vendas e aprecio por parte do gran público. Hai nos andeis das librarías biografías de grandes deportistas, monográficos sobre certas épocas máxicas, sobre campionatos mundiais, sobre equipos de lenda, etc. Pois ben, neste xénero deportivo penso que debeu de ser un pioneiro o fulano ao que se lle ocorreu reunir nun volume todas as crónicas que Dino Buzzati enviaba ao Corriere della Sera despois de cada etapa do Giro de Italia de 1949.

Non son especialmente afeccionado ao ciclismo, pero si a Buzzati. E cando souben que a editorial Gallo Nero publicaba unha nova obra de Buzzati non dubidei en adquirila na última Feira do Libro de Madrid. Polas miñas mans xa pasaron as tres antoloxías de relatos que publicou Acantilado, e, como non, o Deserto dei Tartari, pero un libro sobre o Giro? Nin o imaxinara.

É marabilloso como Buzzati nos conta esa épica do vello ciclismo, das estradas poeirentas do Sur e enchoupadas do Norte, e dos homes coa cara cuberta de lama, desas enormes montañas dos Alpes e dos Dolomitas ou das fermosas paisaxes de Calabria ou do Véneto, das mozas bonitas nos balcóns da Italia meridional, dos vellos sabidos de todo, dos rapaces á caza dun autógrafo. Buzzati fai as crónicas con ese estilo seu entre inocente e trascendental, comparando de xeito voluntariamente esaxerado a Coppi e Bartali con Aquiles e Héctor, sabéndose inexperto en cousas de ciclismo pero sabio en historias e filosofías.

O Giro do 49 significou a victoria de Coppi sobre Bartali. O novo ciclista, moderno, urbano, elegante, sofisticado, derrotaba ao home de campo, rudo, honesto, brusco e forte como unha rocha. Que grandes personaxes para toda unha epopeia.

Ademais, nas crónicas, que supoñemos escritas coa premura e urxencia propias do xornalismo, hai unha continuidade extraordinaria. Por iso a lectura é fluída como un río. E por tras das escapadas e dos pedais, Buzzati tamén nos amosa unha nova idea de Italia e de unha carreira nacional pensada para unificar e vertebrar un país ferido por unha guerra recente. Conmoven as páxinas dedicadas a Monte Cassino, lugar dunha célebre batalla na que morreron 70.000 soldados no ano 1944. Ou as que contan a emoción contida dos cidadáns de Trieste, aínda naquela altura fóra da grande Italia por decisión das potencias gañadoras.

Hai neste libro moito máis que ciclismo, tanto que é posible que defraude a quen só busca un relato ben feito da pugna entre Bartali e Coppi. Para os que buscamos algo máis, estas 25 crónicas son unha delicia que se le no tempo en que apuras o café.

Sobre a chegada da carreira a Trieste, Buzzati escribe o seguinte:

He visto a hombres hechos y derechos secándose los ojos con el dorso de la mano, y se notaba que a través del velo de las lágrimas no veían nada más que manchas confusas que se escurrían frente al glorioso fulgor del sol. He visto a muchachos en motocicleta pasar una y otra vez por delante de nosotros alzando al viento con esfuerzo gigantescas banderas tricolor. He visto a los "cerillas", es decir, a los agentes de policía civil con uniforme azul oscuro de estilo inglés, y a los "boinas rojos" británicos mirándose en torno sin comprender. He visto a una señora anciana que nos saludaba desde un balcón como si fuéramos sus hijos mientras ponía en el gramófono esa vieja canción, ¿se acuerdan?, esa que dice: "Oh, Italia, Italia de mi corazón", y la voz ronca del disco se propagaba por la calle acallando misteriosamente el estruendo de los coches y atenazando los corazones con crueldad.

Dino Buzzati: El Giro de Italia (Gallo Nero, 2014)

(Na imaxe, Fausto Coppi por diante de Gino Bartali nunha etapa de montaña do Giro de Italia de 1949)

Sanary, o paraíso dos exiliados (I)

Na miña última viaxe, hai tan só unha semana, tiven a oportunidade de achegarme a ese fermoso lugar onde o Mediterráneo bica a costa de Francia con inigualable suavidade. Toda a liña sinuosa que vai de Perpignan a Menton agocha paisaxes case de soño, calanques de viva pedra branca sobre un mar verdello, portos e praias ateigadas no verán, lagoas e marismas habitadas polas aves máis diversas... 

A corenta e cinco minutos de Marsella existe unha pequena vila chamada Sanary-sur-Mer que nos anos 30 do pasado século, cando debía de ser tan só unha aldeíña de pescadores, serviu de refuxio temporal para algúns dos máis importantes artistas e intelectuais alemáns, austríacos e mesmo ingleses que trataban de fuxir da barbarie do nazismo. 

Neste lugar tan tranquilo, que a min tróuxome recordos do Corcubión da miña infancia, foi onde Aldous Huxley escribiu a súa famosísima novela Un mundo feliz (Brave New World). Na lista de personalidades aparecen nomes destacadísimos daquela época como Thomas e Heinrich Mann, Bertolt Brecht, Joseph Roth, Lion Feuchtwanger, Stefan Zweig, etc.

No ensaio de John Russell Taylor sobre os exiliados europeos en Hollywood hai dúas páxinas dedicadas a Sanary e ás persoas que alí pasaron temporadas durante aquela década:

Al partir de Alemania, Heinrich (Mann) se había dirigido directamente hacia Niza, donde se estableció temporalmente y se puso a trabajar en su serie de novelas sobre Enrique IV de Francia, así como a escribir artículos antinazis en el “Depeche de Toulouse”. Su amigo, y también de Thomas (Mann), René Schickele, ya estaba viviendo en la Riviera francesa en una pequeña ciudad llamada Sanary-sur-Mer, y en junio de 1933, cuando Thomas buscaba un lugar cómodo donde pasar el verano después de sus primeros meses en Suiza, Schickele sugirió que se fuera a vivir allí. Heinrich se fue a Bandol para estar cerca y la colonia alemana en Sanary se completó pronto con otros visitantes como Alfred Doeblin, Ludwig Marcuse, Ernst Toller y Bertolt Brecht.

De hecho, Sanary tenía ya en su historia a artistas e intelectuales. A principios de siglo muchos pintores habían estado de visita y antes de la Primera Guerra Mundial, Katherine Mansfield pasaba allí sus inviernos con regularidad. A través de ella, D.H. Lawrence la había conocido, y eventualmente a través de él Aldous Huxley y su mujer, quienes compraron una villa en 1930 y pasaron temporadas allí regularmente hasta principios de 1937. Gracias a ellos, otros escritores ingleses como Cyril Connolly y Brian Howard también la visitaron. El destacado crítico de arte alemán Julius Maier-Graefe ya vivía en Sanary cuando los nazis subieron al poder. Pero se convirtió, y siguió siendo, el lugar de encuentro más importante de los exiliados alemanes, básicamente, desde 1933, gracias a la influencia del más importante de los nuevos residentes, Lion Feuchtwanger, el popular novelista internacional.

John Russell Taylor: Extraños en el paraíso (T&B editores, 2004)

O home que estaba alí e non pechou os ollos

Desculpade, pero levo gastado todo este tempo tratando de esquivar a estupidez humana que me rodea e enchendo formularios que non teñen maior sentido que xustificar o posto que temporalmente ocupo. Sei que de cando en vez, por saúde mental, debo osixenar a mente fóra do traballo con esas cousas inútiles chamadas libros. É a miña medicina. E mellor aínda se son libros vellos de nomes esquecidos, que falan doutros tempos fuxidos que a min sempre me parecen próximos.

Estas semanas o nome que máis rula na cabeza é o de Manuel Chaves Nogales (1897-1944), sevillano, un dos xornalistas máis senlleiros da historia de España, fiel republicano e igualmente inimigo do fascismo como do comunismo, exiliado en Francia e Inglaterra, reporteiro en Berlín e Moscú. A súa memoria foi silenciada durante 50 anos posto que ninguén reivindica os homes honestos cando os que mandan son os miserables.

Chegadas as barbaridades, o fácil era pechar un ollo e contar só as perpetradas por un bando. Pero Manuel non era así. Amaba os desafíos. No seu libro máis famoso, unha colección de nove relatos titulada A sangre y fuego, hai para todos.

Algúns coñecen a Chaves Nogales pola súa biografía de Belmonte que, segundo parece é bastante máis que a biografía dun toureiro célebre. A súa escrita é xornalística, de gran reportaxe, posto que nunca se considerou literato. E iso que foi asiduo das tertulias madrileñas e tratou a Unamuno, a Valle-Inclán, a Azorín.

Cando tivo que fuxir de París pola inminente chegada dos nazis mandou queimar todos os seus papeis. Esa renuncia salvou a vida da familia, da que se separou para sempre partindo cara Inglaterra. Alí morrería antes de ver a derrota do fascismo.

Pouco a pouco a súa figura vaise coñecendo máis grazas á recuperación da súa obra. Tiven a honra de participar nun proxecto de crowdfunding para lograr a edición dun libro-dvd sobre a súa figura. Confeso o orgullo de ver o meu nome na lista de "mecenas" e confío na divulgación necesaria da obra e vida dun home exemplar.