Unha lección de 1938

O New Deal foi un conxunto de programas levado a cabo en Estados Unidos durante os anos 30. A profunda depresión económica do momento obrigou a Franklin D. Roosevelt a levar adiante proxectos de recuperación social e económica moi importantes. Algunhas destas reformas aínda seguen hoxe vixentes.
No terreo da comunicación houbo moitas persoas que colaboraron nestes proxectos como a famosa fotógrafa Dorothea Lange. Entre eles figuraba tamén o cineasta Pare Lorentz que foi director do Servizo Cinematográfico dos Estados Unidos entre 1938 e 1940. Neses anos realiza o filme documental O río (The river), no que amosa o fundamental que é o Mississippi para o país e como as prácticas agrícolas provocan enchentes periódicas que causan grandes danos.

Este filme é coma unha grande lección que fica por aprender. Durante anos e anos a riqueza dos Estados Unidos creceu grazas á tala de millóns de árbores que foron río abaixo para abastecer as minas e a siderurxia. Os montes quedaron talados e queimados. Cando chega a temporada de chuvias a auga corre polas ladeiras sen freo e enche o río provocando grandes desastres. ¡Ano 1938! e aquí na Galiza case 70 anos despois aínda non nos demos conta.

This is the story of a river;
A record of the Mississippi:
Where it comes from, where it goes;
What it has meant to us...
And what it has cost us.
(Esta é a historia dun río;
Un rexistro do Mississippi:
De ónde ven, ónde vai;
Qué significou para nos...
E o que nos costou.)

Podedes ver o filme neste enlace da Universidade de Virxinia: O río (The river)

O propio Roosevelt, emocionado despois de ver o filme, ofreceu a Lorentz toda a axuda necesaria para promocionar a película. A Paramount, nun xesto insólito, ofrécese a distribuir o documental, que logra un grande éxito.
Lamentablemente, coa entrada dos Estados Unidos na Segunda Guerra Mundial e tamén debido a oposición da industria cinematográfica que consideraba os documentalistas coma intrusos no seu negocio, o servizo nacional é clausurado e finaliza así un período dourado na historia do documental norteamericano.

Meu avó

Un home saíra dunha tenda e viña camiñando á beira da estrada nacional cunha grande caixa de galletas de chocolate nunha bolsa. Era o meu avó. E esta é unha das máis antigas imaxes que recordo del. Cando os netos chegabamos á casa da Corna, en Piñor de Cea, era fácil ver o sorriso nos beizos de Juan e Rosa, os meus avós paternos. A chegada dos cinco netos no verán era sempre unha alegría, unha revolución, unha maneira de romper a rutina.
Gardo moitas lembranzas do meu avó, das cousas que el contaba, de como cando ía bo sacaba fóra o transistor e sentaba tranquilamente nunha cadeira a ver pasar o tempo, de como lle gustaba falar cos veciños que volvían do traballo, de como lle encantaba ir á feira da Gouxa tomar o polbo todos os 11 e 23 de cada mes...
As tardes na aldea convertíanse entón en paraísos de tranquilidade. Ao meu avó tamén lle gustaba moito coller un anaco de papel e escribir os nomes dos seus netos cunha letra fermosísima, case imposible.
Xa no solpor das longas tardes estivais víamos o meu avó voltar cunha botella de leite recén muxido. Viña camiñando desde o seu pobo, Os Asneiros, onde vivían as súas irmás Dolores, Aurelia e Adelaida. Mesmo os cans adoraban ao meu avó e ían saludalo cando pasaba. A miña avoa collía o leite e fervíao e dalí facía os máis ricos doces que nós só coñeciamos que puidera habelos nas tendas da capital, como adoitaban dicir alí.
O meu avó Juan Paz Rodríguez morreu en 2001 aos 91 anos de idade pero o seu recordo seguirá a estar vivo eternamente.

O inventor de historias

Inventar historias é unha arte reservada aos virtuosos. Sen embargo todos podemos aprender a facelo, ou polo menos a intentalo ao noso xeito.

Entón, se escribir historias é unha arte, podemos dicir con toda a razón que Gianni Rodari (1920-1980) foi un marabilloso artista. Vintecinco anos despois do pasamento deste escritor italiano, os seus contos para nenos seguen a ser un tesouro de sentido do humor, imaxinación e valores humanos. A súa vertente pedagóxica é tanto ou máis importante aínda que a literaria, posto que Rodari foi quen de explicitar a maneira de enlazar creatividade, imaxinación e escritura. Temos que considerar a Rodari un verdadeiro educador. A súa Gramática da fantasía é unha excelente fonte de ideas e recursos que semella imprescindible nas nosas aulas se queremos facer que os nosos nenos e nenas afonden na súa imaxinación para crear algo novo e orixinal.

Hoxe en día nos centros de Primaria os mestres advertimos con frecuencia que o caudal imaxinativo que posúen os rapaces é moi reducido. Case non son capaces de inventar nada novo. Probablemente isto débese ao hábito de ser permanentes receptores de mensaxes: videoxogos, películas, TV. Obrigar aos nenos e nenas a poñerse no outro lado do proceso, o da creación semella fundamental para o desenvolvemento completo da personalidade. Pasar de ser suxeitos pasivos a seres activos é esencial. A faceta lúdica da vida é imprescindible, vivir coma robots sen imaxinación é unha pena.

As historias de Gianni Rodari están traducidas a moitas linguas. Foi un gran maestro na utilización do absurdo como estímulo para a imaxinación. O absurdo sempre leva ao sorriso. Un día choverán libros de Rodari sobre as nosas cabezas igual que choveron sombreiros sobre Milán.

A lingua das bolboretas

Non cabe dúbida de que un paseo pola natureza resulta moitísimo máis didáctico e suxerente que calquera explicación que poida vir nun libro de ciencias naturais. Sen embargo, penso que o ideal é a combinación das dúas cousas: a exploración curiosa do noso entorno e a axuda dos manuais de referencia que nos permiten comprender a importancia do que vemos cos nosos ollos.
Hoxe mesmo, de visita no parque botánico Enrique Valdés Bermejo de Vilagarcía de Arousa, un fantástico día de sol ofrecía unha boa oportunidade para a exploración. Os camiños estaban cheos de ourizos dos castiñeiros xa abertos, algún aínda estaba verde. As follas secas do outono facían de alfombra ao parque. De súpeto, perto dun pequeno regato apareceu este exemplar de bolboreta que pertence á especie Vanessa Atalanta, unha das variedades máis habituais en todo o mundo.

As bolboretas teñen dous pares de ás, dúas antenas e un aparello bucal transformado nunha trompa en forma de espiral que lles serve para chuchar o néctar das flores. E para min esta explicación científica vai irremediablemente unida a unha escena do fermosísimo film A lingua das bolboretas, na que un fabuloso profesor da República leva os seus nenos a ollar ben de cerca a natureza dun xeito que non é posible coñecer nos libros.

A historia do meu bisavó (I)

O meu bisavó chamábase Pegerto Nóvoa Álvarez. Naceu o 14 de maio de 1892 en Quintás, parroquia de Santa María da Barra, no concello de Coles.
En 1911 emigrou a Cuba. Alí coñeceu a unha galega de Arxiz, do concello lugués de Taboada, chamada Gumersinda Castro Regueira. Casaron o 20 de abril de 1918 en La Habana.
En outubro de 1919 naceu en Cuba o primeiro fillo do matrimonio, o que será pasado moito tempo o meu avó materno: Alfredo Nóvoa Castro. Pegerto, que seguramente fuxiu a Cuba para evitar ir ao servizo militar ou o que era aínda pior, á guerra de Marrocos; estaba en situación de prófugo e non puido regresar a Galiza até mediados dos anos 20. Durante a dictadura de Primo de Rivera dictáronse ordes para permitir o regreso dos numerosos prófugos españois que estaban en América. A súa dona Gumersinda si puido regresar para dar a luz o segundo fillo, Pegerto, en 1921.

Soños de liberdade

Cando empecei a escoitar a Víctor Jara aínda era un rapaciño pequeno. Os meus pais tiñan (e aínda teñen) unha morea de discos e cassettes de diversos grupos chilenos daquela época: Quilapayún, Inti-Illimani, etc. Crecín escoitando as súas cancións.
Víctor Jara morreu asasinado no Estadio Nacional de Chile en setembro de 1973. Aqueles feitos terribles marcaron á xeración dos meus pais. As ansias de liberdade e democracia víanse tráxicamente destrozadas e o pesimismo desacougou a aqueles que máis desexaban un cambio de réxime en España.
Xa pasaron máis de trinta anos, eu nacín naqueles tempos de terror nos que a palabra democracia estaba chea de soños, pero mesmo hoxe sigo a sentir un profundo sentimento de fraternidade hacia aquelas xentes que loitaron e sofriron, e entre elas, hacia Víctor Jara.

Que los derechos humanos los violan en tantas partes
en América Latina, domingo, lunes y martes
nos imponen militares para sojuzgar los pueblos
dictadores asesinos, gorilas y generales.

Tendas doutros tempos

Unha cidade é un ente que ten vida e que ten o seu propio ritmo, un ritmo moitas veces alleo ao que marcamos as persoas voluntaria ou involuntariamente.
A cidade de Ourense sofreu unha enorme transformación nos últimos cen anos. Existen traballos de investigación moi interesantes que explican esta transformación. Ás veces podemos percibir eses grandes cambios nos pequenos detalles, nas anécdotas, no máis insignificante. Facer un repaso polas vellas tendas de Ourense é unha curiosa e entretida forma de advertir as mudanzas que se foron producindo.
En outubro de 1951 aparecía publicado na prensa local este anuncio do vello bazar Tobaris, situado na daquela rúa Calvo Sotelo, hoxe a rúa do Paseo. Este céntrico bazar estivo longas décadas a ofrecer multitude de productos aos ourensáns. Na actualidade, no baixo que aquel ocupou nunhas antigas galerías xa hai outro importante negocio.
Resulta divertido comprobar qué prezos tiñan as cousas máis cotiás naquel tempo: unha peza de xabón e pasta de dentes, 5 pesetas; unhas tesoiras de costura, 10 pesetas, etc. Vellos retallos doutros tempos non vividos.