O sol baixo a parra

Desde o inicio dos tempos foron moitos os artistas e filósofos que trataron o asunto da vellez nalgún momento da súa vida, desde Cicerón até Rubens. Pola súa parte, recén cumpridos os seus setenta anos, Vicente Risco escribía na prensa estas fermosas liñas sobre a súa idea da vellez, unha idea que semella unida ao tópico horaciano do beatus ille.

"Parece que estamos de moda los viejos. Hasta se ha inventado una ciencia para su estudio: la Gerontología.

Yo no sé quien lo ha escrito, pero yo lo leí en LA REGIÓN, un artículo o lo que sea, que dice que "La vejez y la felicidad son compatibles". Me gustó el título.

En realidad, yo siempre lo he creído así. Es más, siempre he tenido esa esperanza: ya que no lo fuí de niño, de joven, ni de hombre, a ver si de viejo. Mas, por ahora, me parece que tampoco.

Tenía yo mis proyectos para la vejez: dedicarme a la Botánica; vivir en la aldea; pasar las horas de sol sentado debajo de una parra, a la puerta de la bodega; llevar siempre cayada aunque no me hiciese falta; leer la Biblia; no escribir nada nuevo; tomar chocolate por las tardes...

Concebía yo la vejez como un largo atardecer de oro, un descanso y un premio. El premio de no tener obligaciones. El premio de vivir sin el "tengo que", que roe por dentro en la conciencia; sin el "tienes que", que acucia y aguija a uno por fuera.

Concebía yo la vejez como un tiempo del que puede uno hacer lo que le dé la gana, un tiempo libre, que nos diesen en plena propiedad, con jus utendi y jus abutendi y hasta jus renundiandi, sin obligaciones, derecho subjetivo purísimo e ilimitado.

Ignoro si dicen estas cosas los viejos tratados "De senectute" porque nunca he tenido paciencia de pasar de las primeras páginas; pero veremos ahora esta nueva ciencia."

Horas, Vicente Risco.

La Región, 25-11-1954.

(Na imaxe, A man reading in a garden, de H. Daumier, 1866-1868)

A cúpula de Brunelleschi

Recupero agora dúas estampas da miña última viaxe a Italia, un país infindo. Ao pé do Duomo de Florencia, a magnífica Santa Maria dei Fiori, atópase esta estatua que representa ao arquitecto Filippo Brunelleschi ollando con atención a espectacular cúpula que el diseñou e construiu entre 1420 e 1436. A súa maxestuosidade trataba ademais de salientar a crecente influencia da cidade sobre o resto da rexión toscana. A edificación resultou moi complexa e hoxe en día é considerada coma unha das cimas do Renacemento desde un punto de vista técnico e artístico. Non sorprende que Brunelleschi tivese que facer tantos cálculos.

Para a construcción da cúpula convocouse un concurso público. O máximo competidor era Lorenzo Ghiberti, escultor das portas do Baptisterio. A proposta de Brunelleschi era audaz pero arriscada. Elaborou un modelo en madeira e inventou novas máquinas e técnicas para edificar a cúpula. Finalmente a súa idea foi a vencedora.

Incivismo ao volante

Vale que as estradas galegas están na súa maioría nun estado lamentable. Vale que durante moito tempo as nosas infraestruturas ían ficando obsoletas mentres os gobernos ollaban para outro lado. Vale, como dicía Reixa, que somos unha potencia en curvas. Pero o que non se pode é xustificar comportamentos tan incívicos como o que sinala hoxe mesmo La Voz: Dos 151 primeiros casos de alcoholemia en condutores tipificada como delito, é dicir, superior ao doble da tasa máxima, 34 son galegos. Falamos dun 23%. Abraiante. Un de cada catro españois denunciados por este motivo é galego. Resulta desolador. Que ten este país de especial para que conducir cunhas cantas copas de máis sexa tan habitual? Disto non podemos culpar aos gobernantes. Fai falla que a sociedade madure porque do incivismo non nos curan nin leis nin gobernos.

Non esquezas nunca

Afortunadamente despois do 20 de novembro soe amencer o día 21. E fican atrás algaradas e manifestacións que fan pasar moita vergonza, pero que tamén fan reflexionar acerca da sociedade na que vivimos. A min, polo menos, serviume tanto rebumbio para lembrar un breve poema do salvadoreño Roque Dalton que sempre quero ter na memoria:

"CONSEJO QUE YA NO ES NECESARIO EN NINGUNA PARTE DEL MUNDO PERO QUE EN EL SALVADOR...

No olvides nunca

que los menos fascistas

de entre los fascistas

también son

fascistas."

Non estou de acordo con Roque. En España tamén é necesario e todos os días temos mostras que o proban.

Patrimonio e responsabilidade

Florencia pode ser a cidade que mellor ten transformado o seu enorme tesouro cultural en atractivo turístico. Todo o centro histórico foi declarado Patrimonio da Humanidade en 1982 e milleiros de persoas a visitan todos os anos atraídos polo David de Michelangelo, a Galleria degli Uffizi, as obras de Giotto e Donatello ou Il Ponte Vecchio.

Franco Cardini, na súa Breve historia de Florencia, sinala:

"No existe ciudad en el mundo que no sienta para bien o para mal el peso de su pasado. En Florencia y para Florencia este peso es por un lado aplastante y por el otro decisivo en la vida misma actual."

Para os florentinos supón unha grande responsabilidade a conservación dun patrimonio tan valioso. A contaminación, o desenvolvemento urbanístico, a presión turística ou a elevada inmigración irregular son quizais os maiores problemas que a cidade está a tratar de resolver na actualidade.

Sinala Cardini con sensatez: "No se pueden cuidar los monumentos y los objetos artísticos y descuidar a las mujeres y a los hombres, a los ancianos y a los niños: son ellos los guardianes y los herederos de la ciudad de arte, pero no se les puede degradar a hacer solo de ujieres y bedeles".

Outra ponte vella

Firenze, outubro de 2007. A miña máis recente postal despois dun mes de ausencia. Casei en Vilagarcía e viaxei a Italia. Viaxar neste tempo ten algo de fuxida. Todos fican e un marcha. Florencia segue a ser fermosa en calquera estación do ano. Cada casa é un pazo, cada igrexa é un museo. Vívese cada día coma unha oportunidade única para saír marabillado.

Aí está a ponte máis famosa da cidade, Il Ponte Vecchio, a ponte vella, coma en Ourense. Na Idade media traballaban nesta ponte pescadeiros, carniceiros e artesáns do coiro e a pel, que curtían alí mesmo. As arcadas centrais servían para botar o lixo. O fedor resultaba insoportable para o duque Fernando I no camiño ao seu pazo así que decidiu en 1593 desterrar a estes tendeiros e substituílos por xoieiros ben vistosos. Estes pagaban un aluguer moito máis elevado e para rendibilizar o negocio ampliaron as súas tendas cuns voladizos que hoxe son a nota peculiar desta ponte.

O mago das imaxes

Do cinema antigo é máis o que se perdeu que o que se conserva. O que coñecemos, por tanto, é tan só a punta dun grande iceberg. Por iso é fantástico ler noticias coma a publicada o pasado venres. A finais de agosto a Filmoteca de Cataluña descubriu nos seus arquivos catro filmes breves do cineasta francés Georges Méliès (1861-1938). Levaban cen anos gardados nunha caixa. Trátase de copias para exhibir íntegras e orixinais: Evocation spirite (1899), La pyramide de Triboulet (1899), L'artiste et le mannequin (1900) e Éruptio volcanique à la Martinique (1902). Os filmes restaurados han ser proxectados o próximo día 4 na inauguración do Festival de Cinema de Sitges.

Georges Méliès ocupa un lugar máis que destacado na historia do cinema. Foi el o primeiro en comprender que o cinematógrafo dos irmáns Lumière podería servir para algo máis que para tomar vistas de cidades e desfiles militares. Despois de ficar abraiado na primeira sesión pública do novo invento en decembro de 1895 desexou mercar un aparato para incorporalo ao seu espectáculo do Teatro Robert-Houdin, o templo parisino da prestidixitación. Pero o pai dos Lumière negouse. Méliès non se resignou e acabou adquirindo un aparello inglés moi similar.

Entón fundou a súa produtora, Star Films, e abriu o seu estudo cinematográfico en Montreuil. Moi pronto comezou a introducir trucos teatrais nas filmacións sendo sen dúbida o seu favorito o da desaparición mediante a interrupción da toma e a modificación da escena.

O cinema fantástico naceu da súa man. Tivo un grande éxito comercial durante un tempo, mesmo nos Estados Unidos. Pero rematou arruinado e a cargo dunha pequena tenda de xoguetes na estación parisina de Montparnasse. O seu filme máis coñecido é Voyage dans la lune (1902) e o fotograma do obús impactando no ollo da lúa é unha das máis recoñecidas iconas da historia da sétima arte.

A estrada de Kerouac

O pasado día 5 de setembro celebrouse o 50 aniversario da publicación dunha das novelas máis influintes do século XX. Falamos de On the road (No camiño), de Jack Kerouac (1922-1969), un dos membros máis destacados da Beat Generation xunto a Allen Ginsberg e William S. Burroughs.

On the road é xa un clásico. Nos meus tempos universitarios aínda era un texto de culto, a metáfora da liberdade e da aventura. Creo que o segue sendo. Non sorprende entón que moitos fanáticos da novela se decidisen a seguir os pasos do seu protagonista Sal Paradise (no que se agocha o mesmo Kerouac) a través da famosa ruta 66 que atravesa os Estados Unidos. Eu mesmo cando o lin merquei un mapa para guiarme por aquela xeografía de New Jersey, Illinois e California. Ten a novela algo de epopeia, de liberación e de odisea. A simplísima forma de escribir de Kerouac, que el mesmo denominou 'prosa espontánea', non fai da novela unha xoia literaria strictus sensu, mas aquí o que trascende é o significado e o mito. O mesmo rolo de papel continuo no que Jack escribiu apresuradamente a novela en tan so tres semanas convertiuse en fetiche.

A rede está chea de recursos e sitios sobre Jack Kerouac, de orixe francófona. Reedítanse cada ano as súas obras tanto en prosa como en verso. Atreveuse mesmo co haiku pois non distinguía a prosa do verso. Amaba o jazz de Charlie Parker. Todo adolescente e non tanto debería ler algunha vez a Jack Kerouac.

''So in America when the sun goes down and I sit on the old broken-down river pier watching the long, long skies over New Jersey and sense all that raw land that rolls in one unbelievable huge bulge over to the West Coast, and all that road going, all the people dreaming in the immensity of it, and in Iowa I know by now the children must be crying in the land where they let children cry, and tonight the stars'll be out, and don't you know that God is Pooh Bear? the evening star must be drooping and shedding her sparkler dims on the prairie, which is just before the coming of complete night that blesses the earth, darkens all rivers, cups the peaks and folds the final shore in, and nobody, nobody knows what's going to happen to anybody besides the forlorn rags of growing old, I think of Dean Moriarty, I even think of Old Dean Moriarty the father we never found, I think of Dean Moriarty.''

Jack Kerouac: On the Road, 1957

Un lugar sen memoria

Jack Kerouac recopilou os seus soños no libro Book of Dreams (1961). Eu non me podo comparar con el e con esa maneira tan fluída de contar as cousas pero esta noite tiven un soño do máis estrano. Vivía eu feliz na mexicana illa de Cozumel nunha fermosa casa con vistas ao mar. Sopraba unha suave brisa caribeña e todo era paz e tranquilidade.

Este soño trouxo logo á miña memoria unha escena dun filme que eu estimo moito: Cadea perpetua (The Shawshank Redemption, 1994). Andy Dufresne (Tim Robbins), o protagonista, despois de fuxir habilmente do cárcere por un longo túnel excavado con paciencia infinita durante moitos anos, decide emprender unha nova vida nun pequeno pobo mexicano bañado polo Pacífico, Zihuatanejo. Desde alí escríbelle ao seu amigo Red (Morgan Freeman) para invitalo a que vaia vivir con el.

Andy: Sabes o que din os mexicanos sobre o Pacífico?

Red: Non.

Andy: Din que non ten memoria. Aí é onde quero vivir o resto da miña vida. Un lugar cálido sen memoria.

(Na imaxe un dos últimos planos do filme de Frank Darabont)

O soño profético do rei

Trato de aproveitar estes últimos días de vacacións para ler algúns vellos libros e preparar novas viaxes antes da volta ás aulas. Ler é, ao final, emprender un camiño sen máis bagaxe que o desexo de ser seducido polas palabras.

O episodio do sonho profético de Manuel I, o Venturoso, rei de Portugal é un deses que seducen. É un dos máis fermosos do poema Os Lusíadas e chama poderosamente a atención pola súa beleza e fantástica alegoría. Unha noite aparécenselle ao rei os ríos Indo e Ganges que profetizan as grandes conquistas portuguesas que están por vir. Cando o monarca acorda decide reunir os seus conselleiros e preparar a longa viaxe á terra das especias.

Manuel I (1495-1521) foi quen encomendou a Vasco da Gama a tarefa de alcanzar a India ultrapassando o cabo de Boa Esperanza. O Gama partiu en xullo de 1497 e a súa fazaña é o fío deste magnífico poema do que xa teño falado.

Eu sou o ilustre Ganges, que na terra

Celeste tenho o berço verdadeiro;

Estoutro é o Indo, Rei, que, nesta serra

Que vês, seu nacimento tem primeiro.

Custar-te-emos, contudo, dura guerra;

Mas, insistindo tu, por derradeiro,

Com não vistas vitórias, sem receio

A quantas gentes vês porás o freio.»

Não disse mais o Rio ilustre e santo,

Mas ambos desparecem num momento.

Acorda Emanuel cum novo espanto

E grande alteração de pensamento.

Estendeu nisto Febo o claro manto

Pelo escuro Hemisperio sonolento;

Veio a manhã no céu pintando as cores

De pudibunda rosa e roxas flores.

Chama o Rei os senhores a conselho

E propõe-lhe as figuras da visão;

As palavras lhe diz do santo velho,

Que a todos foram grande admiração.

Determinam o náutico aparelho,

Pera que, com sublime coração,

Vá a gente que mandar cortando os mares,

A buscar novos climas, novos ares.

Luis de Camões: Os Lusíadas, Canto IV (74-76)

(Na imaxe, estatua erixida en memoria de Manuel I no Castelo de S. Jorge de Lisboa)

Unha revista de dous tempos

Conservamos entre as nosas cousas o número 39 da segunda época da revista Vida Gallega, o correspondente ao mes de xuño de 1958, dedicado case en exclusiva á cidade de Ourense. Esta revista, un fito relevante na historia da nosa prensa, foi publicada en Vigo entre os anos 1909 e 1938, sendo o seu director Jaime Solá. Nesta publicación colaboraron entre moitos outros os fotógrafos José Gil e Xosé Saraiba, ademais do xornalista Manuel Lustres Rivas. Na súa segunda etapa, de 1954 a 1963, a revista edítase primeiro en Vigo e logo en Lugo, nunhas condicións sociais e políticas totalmente diferentes.

A familia luguesa Alvarellos, propietaria da editorial do mesmo nome, conserva unha colección completa desta segunda época e dando un bo uso os dereitos que posúe ten publicado nos últimos tempos unha interesante serie de compilacións de artigos publicados en Vida Gallega nos últimos nove anos da súa existencia: Viajes y yantares por Galicia, de Álvaro Cunqueiro; Sesenta gallegos ilustres, de Francisco Fernández del Riego; Últimas páginas sobre Galicia, de Vicente Risco e Teoría de Galicia, de Ramón Otero Pedrayo.

No número do que falamos, con portada de Manuel Prego de Oliver, inclúense traballos de Manuel María, Matilde Lloria, Ben-Cho-Shey, Felipe Fernández-Armesto, Ramón Otero Pedrayo, José Luis López Cid, Luis Moure-Mariño, Antonio Fraguas e Xesús Ferro Couselo.

Para saber algo máis desta revista podedes ler a reportaxe Galicia anos 50, un país retratado nas páxinas de Vida Gallega da editorial Alvarellos.

Judith de Betulia

Al triunfo de Judith

Cuelga sangriento de la cama al suelo

el hombro diestro del feroz tirano,

que opuesto al muro de Betulia en vano,

despidió contra sí rayos al cielo.

Revuelto con el ansia el rojo velo

del pabellón a la siniestra mano,

descubre el espectáculo inhumano

del tronco horrible, convertido en hielo.

Vertido Baco, el fuerte arnés afea

los vasos y la mesa derribada,

duermen las guardas, que tan mal emplea;

y sobre la muralla coronada

del pueblo de Israel, la casta hebrea

con la cabeza resplandece armada.

Lope de Vega

Este poema traeme recordos amargos. Topei con el nunha aula de Santiago e tiven que facer, desde a miña inexperiencia, un comentario literario do texto. Pero xa pasaron sete anos diso e agora recoñezo a beleza do poema. Desde entón, a miña curiosidade levoume a investigar un pouco acerca da historia de Judith de Betulia, un tema bíblico que deu lugar tamén a verdadeiras obras de arte.

O Libro de Judith forma parte do Antigo Testamento. Conta a historia dunha viúva xudía no tempo da Guerra de Israel contra o exército asirio. Judith era fermosa, culta, relixiosa e sobre todo patriótica. Descobre que Holofernes, o xeneral invasor, está namorado dela. Acompañada pola súa criada, descende de Betulia, cidade amurallada sitiada polos estranxeiros, e enganando a Holofernes entra na súa tenda de campaña. Alí ofrécelle un festín e consegue embriagalo. O xeneral dúrmese e Judith córtalle a cabeza. Todo é confusión no exército asirio e Israel sae vencedor.

Judit se aproximó entonces a la barra del lecho que estaba junto a la cabeza de Holofernes, descolgó de allí su espada,

y acercándose al lecho, lo tomó por la cabellera y exclamó: "¡Fortaléceme en esta hora, Dios de Israel!"

Luego le asestó dos golpes en el cuello con todas sus fuerzas y le cortó la cabeza.

Hizo rodar el cuerpo desde el lecho y arrancó el cortinado de las columnas. Poco después, salió y entregó a su servidora la cabeza de Holofernes.

Esta la metió en la bolsa de las provisiones, y las dos salieron juntas, como lo hacían habitualmente, para la oración. Atravesaron el campamento y, bordeando el barranco, subieron la pendiente de Betulia hasta llegar a sus puertas.

(Libro de Judith, 13:6 - 13:10)

A máis famosa representación artística da historia de Judith de Betulia é sen dúbida o cadro pintado hacia 1598 por Caravaggio (1571-1610), o xenio do claroscuro, un artista que repetiu en moitas das súas obras historias de cabezas cortadas (San Xoán Bautista, Goliath, a Medusa, etc.).

Menos coñecida pero penso que máis cruel e arrepiante é a pintura de Artemisia Gentileschi (1593-1681), seguidora evidente do estilo de Caravaggio e figura rescatada case do esquecemento durante os últimos anos.

(Arriba a obra de Caravaggio. Abaixo a pintura de Gentileschi).

High Noon, a loita pola dignidade

Para moitos amantes do cinema High Noon (1952), traducida en España como Solo ante el peligro, é sen dúbida a cima do western, o cumio máis alto que ten acadado este vello xénero cinematográfico. Desde logo eu non creo que esaxeren os que tal afirman. Para min é un pracer pasar estas noites de verán revisando as obras mestras da sétima arte e segue a resultar fascinante ollar a Gary Cooper, o sheriff Will Kane, enfrontando el so a covardía dun pobo axeonllado polo temor a catro foraxidos. Esta é unha historia sobre a loita da dignidade contra o medo, sobre a defensa duns principios aos que non se debe renunciar.

High Noon, que debería ser traducida literalmente por Ao mediodía, foi dirixida por Fred Zinneman con produción de Stanley Kramer e contou coa interpretación de Grace Kelly, Katy Jurado e Lloyd Bridges, entre outros. Convén salientar a fotografía de Floyd Crosby, especialista en documentais, que lle aportou ao filme unha sobriedade visual fabulosa a pesares do acelerado ritmo do filme, acrecentado pola incesante repetición de planos do reloxo que sinala a inexorábel chegada do tren do mediodía.

Unha historia tan simbólica coma esta do home abandonado por todos que ten que loitar por un ben tan preciado como a dignidade individual e colectiva deu lugar a moi diversas interpretacións. Para uns era unha metáfora da persecución que sofrían naqueles anos de McCartismo os artistas de Hollywood, incluído o propio guionista do filme Carl Foreman.

Para outros o filme hai que interpretalo como unha metáfora da Guerra fría e da política levada a cabo polos Estados Unidos na Guerra de Corea, e particularmente pola sensación de traizón con respecto aos aliados na Segunda Guerra Mundial.

Pero tanto ten unha cousa ou outra. Pasados máis de cincuenta anos o que nos queda é a película e sempre paga a pena voltar a pasala polo noso cinematógrafo doméstico nocturno.

Mitómanos da prensa

Confeso: son algo mitómano. Recoñezo que iso ten algo de inxenuo, pero é unha inxenuidade voluntaria. Imaxinar que hai xente cen por cen boa é unha ilusión óptica.

Para os que hai quince anos nos iniciamos nos estudos de xornalismo coa romántica idea da defensa do ben común, o compromiso coa obxectividade e a imparcialidade, a persecución dos impostores, a loita pola xustiza, etc. os nomes de Bob Woodward e Carl Bernstein teñen moito significado. Estes dous xornalistas norteamericanos do Washington Post foron quen de desentrañar a rede de espionaxe organizada pola Casa Branca coñecida como o caso Watergate hai xustamente trinta e cinco anos.

Axentes da CIA foran detidos o 17 de xuño de 1972 no hotel Watergate, sede do comité electoral do Partido Demócrata. Pretendían instalar micrófonos e cámaras para efectuar escoitas ilegais. Woodward e Bernstein foron desenredando o fío que vencellaba os detidos coa Presidencia grazas a axuda inestimábel dunha fonte fundamental, a famosa Garganta Profunda (Deep Throat). Nixon resistiuse pero finalmente viuse obrigado a dimitir en agosto de 1974.

Robert Redford e Dustin Hoffman axudaron a espallar o mito ao interpretar aos dous famosos xornalistas no filme Todos os homes do presidente (All the President's Men), dirixido por Alan J. Pakula en 1976.

(Arriba, os xornalistas Carl Bernstein e Bob Woodward. Abaixo, Robert Redford (Woodward) e Dustin Hoffman (Bernstein) no film de 1976).

A biblioteca de Poio

É verdadeiramente fermosa a paraxe na que se atopa o Mosteiro de San Xoán de Poio, asentado nunha terraza desde a que se pode contemplar a illa de Tambo como flotando no medio da ría de Pontevedra. Habitan alí frades mercedarios desde o ano 1890. Na época medieval e moderna foi mosteiro benedictino pero coa desamortización de 1835 ficou abandonado.

Visitei hoxe mesmo este lugar para facer unha consulta na súa biblioteca, unha das máis sobranceiras do país. Consérvanse alí máis de 100.000 libros, auténticas xoias bibliográficas. Os fondos principais proceden dos volumes benedictinos que non se perderon e dos que trasladaron até alí os mercedarios desde Conxo. En 1958 o escritor e sacerdote ourensán Antonio Rey Soto (1879-1966) legou ao mosteiro a súa valiosísima biblioteca, ademais de diarios, cartas e diversos obxectos persoais. Forman parte deste tesouro as Constitucións sinodais da diócese de Ourense impresas por Vasco Díaz Tanco en 1544 e un exemplar do Livro do Infante D. Pedro de Portugal, edición de 1644.

O Padre Jerónimo, a cargo da biblioteca desde hai moitísimos anos, entregounos moi amablemente o tomo de El Eco de Orense correspondente ao ano 1898 que lle solicitaramos. Lamentablemente o volume está incompleto, falta a metade do ano. Eu andaba a buscar a referencia dun día concreto, o 23 de xuño, pero atopeime coa desagradable sorpresa de ver que a folla que quería ler estaba arrancada polo medio e moitas outras páxinas estaban tamén mutiladas.

Querer investigar os finais do século XIX e comezos do XX a través da prensa de Ourense é ás veces decepcionante. Voltei un pouco desencantado a Vilagarcía, apenas 20 minutos de viaxe. A pesares de todo foi unha fermosa mañá nun fermoso lugar.

Álvarez de Nóvoa, xornalista (II)

Nos tempos en que Álvarez de Nóvoa escribía a súa columna "Agujetas" no diario El Miño a maioría dos seus dardos ían dirixidos a Valentín Lamas Carvajal e as súas "Mostacillas" de El Eco de Orense. Lamas Carvajal falece en 1906. Xa nos anos 10 Álvarez de Nóvoa dirixe La Voz Pública e o obxectivo das súas críticas máis mordaces era entón Hermenegildo Calvelo, director do conservador El Diario de Orense. Por iso non deixa de sorprender que a comezos de 1918, cando deixa de existir La Voz Pública, Álvarez de Nóvoa pase a ser de xeito case inmediato redactor-xefe do diario conservador que tanto viña atacando nos anos anteriores e que seguía entón baixo a dirección do propio Hermenegildo Calvelo.

Calvelo morre no outono de 1918, víctima coma moitos outros ourensáns da epidemia de gripe que devasta o país, pero xa desde abril era Álvarez de Nóvoa quen dirixía o xornal e continuaría a facelo até a desaparición do mesmo en 1925. Aí conclúe o seu labor xornalístico posto que despois desa data a súa actividade profesional vaise centrar case exclusivamente no posto de funcionario da Deputación provincial.

De todos xeitos, a pegada que Álvarez de Nóvoa deixou no xornalismo ourensán foi tan forte que once anos despois, na súa morte, o seu pasado na prensa local era lembrado con respeto e admiración. O mestre e xornalista Manuel da Cunha publicaba no diario conservador Galicia unha columna de homenaxe a Álvarez de Nóvoa, a quen identificaba nostalxicamente cunha forma de facer xornalismo xa desaparecida:

VENTANAL

-------------

La última figura del periodismo

Murió Francisco Álvarez de Nóvoa. Yo tenía de él una idea vaga y lejana, tan irreal como esos personajes de que nos hablaron en la niñez. No le he conocido en su personalidad física. Pero admiraba, reverenciaba su recuerdo; su recuerdo de paladín del periodismo. Un periodismo polémico y combativo. Que no altera, sin embargo, su tersa y elegante sonrisa. ¡Ah! Yo añoro esa realidad que no he vivido.

¡Francisco Álvarez de Nóvoa! ¡Qué inmenso desprecio debió sentir por algunos que se consideran periodistas al recoger las notas de Comisaría! ¡Qué altivo desdén le inspiraría este paupérrimo periodismo de hoy, enclenque y raquítico, que se nutre de los partes de la Casa de Socorro! Duendecillos insignificantes, estúpidos y petulantes.

¡Francisco Álvarez de Nóvoa! Evoco, al escuchar tu nombre, centelleante chocar de hierros, vibrante cruzar de armas. ¿Qué ha sido de la arrogancia del periodismo de antaño, que tú encarnabas, en la asfixiante perspectiva actual? Los de ahora, para disimular ineptitudes, hánse refugiado en un torpe "pancismo" intelectual, en una innoble y repugnante tranquilidad.

¡Aquel periodismo! ¡Aquel periodismo tuyo, Francisco Álvarez de Nóvoa! Romántico, sin jurados mixtos. Sin esta triste impotencia, con el pecho alzado, henchido de anhelos... ¡Al menos, se discutía y las cuartillas no se morían de tedio!

Yo no sé. Pero me parece que al irse Francisco Álvarez de Nóvoa, murió el último periodista orensano.

Galicia, 21 de xuño de 1936.

Rimbaud, eterna poesía vital

Le Coin de table, 1872. Este óleo de Henri Fantin-Latour consérvase no Museo de Orsay, na ribeira esquerda do Sena. E que ten de especial? Pois que nel está retratado un dos meus escritores favoritos. No extremo da mesa, sentados, podemos distinguir aos poetas Paul Verlaine (1844-1896) e Arthur Rimbaud (1854-1891) que naquel tempo estaban a vivir a súa persoal historia de amor e excesos. Outro poeta daquel París de despois da Comuna, Albert Mérat, negárase a ser retratado xunto a eles pois estes fixeran grande burla dos seus sonetos amorosos cunha parodia que deron en titular Le Sonnet du trou du cul (O Soneto do burato do cu). Rimbaud, desde que chegara a París, fixera ben poucos amigos nos ambientes literarios da capital por culpa do seu comportamento impertinente. Pero ese non é todo o Rimbaud, senón máis ben a súa propia e voluntaria caricatura.

A luz de Rimbaud, xeración tras xeración, segue a estar aínda acesa. Segue a conectar con milleiros de lectores de todas as idades. As súas Iluminacións, o seu Soneto ás vocais ou O barco ebrio convertíronse en clásicos da poesía. Agora veñen de saír do prelo dúas novas edicións das súas obras. Como sinalaba o pasado sábado Antonio Ortega en El País, máis dun século despois da súa morte non somos capaces de determinar a altura e alcance da figura e a obra de Arthur Rimbaud.

Os vagalumes de Carnota

A miña praia favorita é a de Carnota, un inmenso areal de 8 quilómetros de lonxitude, unha porta aberta ao océano. Lembro, cando era neno, que case ninguén coñecía tal sitio. Parecía como se ao norte da Lanzada non houbese mar. Lembro estar cos meus pais e os meus irmáns sos naquela praia. Oito quilómetros para nós. Era polo ano 1984. Lembro que alugamos unha pequena casiña á beira da estrada, os vagalumes pola noite a brillar coma estreliñas e os mosquitos a facer das súas. Lembro tamén as riquísimas ameixas á mariñeira que saboreabamos no Miramar, no centro da vila. Lembro ademais que non había aparcadoiros nin tantas pontes para chegar á area e como tiñamos que atravesar o río cheo de cangrexos co perigo de que á volta coa marea alta ficásemos illados.

A Carnota de hoxe xa non se parece moito a aquela. Os incendios e a especulación están a estragar aquel paraíso. O peor é o que nos pode deparar o futuro máis próximo. Constructores, promotores e inmobiliarias queren, coa vergoñosa colaboración de moitos veciños, encher ese paraíso de cemento e ladrillo. Din que teñen dereito ao progreso e ao desenvolvemento coma os demais. Pan para hoxe e fame para mañá. Lembro pero quero crer que chegará o día en que os galegos saibamos protexer e defender o noso con dignidade.

Álvarez de Nóvoa, xornalista (I)

Lembramos hai semanas a figura de Francisco Álvarez de Nóvoa resaltando a súa obra literaria, tan sentimentalmente vencellada á cidade de Ourense. Pero tampouco se debe esquecer o relevante papel que Álvarez de Nóvoa xogou no xornalismo ourensán de finais do século XIX e primeiro tercio do XX, unha etapa fascinante da historia da nosa prensa.

Despois de traballar en xornais coma El Diario de Orense, El Derecho e El Noticiero, Álvarez de Nóvoa entrou a formar parte da redación do diario El Miño, que fora fundado en 1898 polo líder liberal Vicente Pérez para alonxarse da cada vez máis conservadora liña editorial de El Eco de Orense, de Lamas Carvajal. El Miño, un xornal excepcional do que lamentablemente non existe en Ourense unha coleción completa a disposición dos investigadores senón unha privada en propiedade da familia Colemán, serviu tamén de escola para escritores como o mesmo Vicente Risco.

En El Miño foi onde Álvarez de Nóvoa popularizou a súa columna satírica "Agujetas", en permanente disputa coas "Mostacillas" de Lamas en El Eco de Orense. O xornalismo político daqueles tempos da Restauración tiña moito que ver con liortas persoais e defensa de intereses particulares. Non existía un sistema democrático senón caciquil e clientelar baseado na presenza de dous partidos, o liberal e o conservador, que se turnaban no poder coa única intención de manter o dominio das súas familias.

Hacia 1909 Álvarez de Nóvoa pasou a ser director do diario e tivo que lidiar cos tráxicos sucesos de Oseira. A Garda Civil decidiu disparar sobre os campesiños que se resistían ao traslado dun baldaquino á capital e morreron polo menos sete persoas. El Miño foi moi duro coa decisión do Bispado de Ourense e tomou partido polos campesiños.

Armando Fernández Mazas insinúa no seu libro Ourense, Atenas de Galicia que estes sucesos, coma os da Semana Tráxica de Barcelona, castigaron especialmente o liberalismo e que probablemente por este motivo Álvarez de Nóvoa decidise abandonar Galicia.

Marcos Valcárcel, pola contra, sinala que foron razóns de tipo económico as que o levaron a Lisboa e dalí a Río de Janeiro, onde abriu un taller fotográfico. Máis tarde establécese en Buenos Aires onde funda La Voz de Galicia.

De volta en 1915 inicia a publicación do diario La Voz Pública, que viña a cubrir o oco deixado por El Miño en decembro de 1913. Por problemas de saúde ten que recluírse con frecuencia na súa casa de Gustei. Alí escribe obras dramáticas como La titiritera e Campos de soledad.

Aínda así, Álvarez de Nóvoa xunta forzas para insistir nunha nova campaña de prensa, esta vez, contra os dirixentes do Ateneo fundado no Instituto en 1914 facendo escarnio especialmente do seu impulsor Antonio Gaite. Álvarez de Nóvoa critica a estreitez de miras dos ateneístas e defende a necesidade dunha nova sociedade cultural que permita a entrada e promoción dos artistas máis novos.

Emily Dickinson & Robert Frost

Xa teño confesado a miña gran devoción polo dúo musical que formaron Paul Simon e Art Garfunkel a finais dos anos 50. Primeiro coñecín as súas melodías e pouco a pouco puiden comezar a apreciar o valor artístico das súas letras. Moitas das súas cancións, agás as dos inicios, non contan para nada as tópicas historias de amor adolescente non correspondido, o amor ausente ou o non-sei-que-será-de-min-sen-ti. Esconden significados ás veces escuros coma se fosen poemas de Dylan Thomas, denuncias sociais, ironías sutís, etc.

Paul Simon, compositor da música e creador das letras de todas as súas cancións volcou ademais nelas algunhas das súas máis reiteradas referencias literarias. The Dangling Conversation, incluida no álbum Parsley, Sage, Rosemary and Thyme de 1966, é unha canción que fala da alienación, da vida superficial e da distancia abismal que separa unhas persoas doutras, un dos temas favoritos de Simon. Nunha liña da canción refírese a dous dos autores máis relevantes da literatura norteamericana: Emily Dickinson e Robert Frost.

Emily Dickinson (1830-1886) foi unha poeta descoñecida na súa vida pero que sen embargo forma con Walt Whitman o dúo de líricos máis importantes do século XIX norteamericano. Pasou case toda a súa vida recluída nunha pequena vila de Massachussets. Dos case dous mil poemas que escribiu tan só un feixe deles foron publicados de xeito anónimo. Destaca o lirismo sinxelo das súas composicións e o seu estilo libre. Hai quen ten feito comparacións con Rosalía de Castro tanto pola súa vida como pola súa obra. Apenas dez meses separan a morte dunha e doutra.

Robert Frost (1874-1963), pola contra, recibiu en vida moito máis recoñecemento. Gañou o Premio Pulitzer en catro ocasións e foi invitado a ler un poema na toma de posesión do presidente John F. Kennedy. A súa poesía reflicte o amor pola natureza, a liberdade e a vida sinxela do campesiño norteamericano.

Papá, por que somos do Celta?

Hoxe mesmo tiven que responder a unha pregunta semellante.

Un alumno meu, de tan so 7 anos de idade, chamado Mario, de Vilagarcía de Arousa, confesoume, coa cara moi apenada, que pasara toda a noite do domingo sen durmir por mor do descenso do Celta. Eu expliqueille que ser do Celta é algo especial, que tanto ten se estás en Primeira en Segunda ou onde sexa. Ti es do Celta e tes que estar orgulloso delo. Eu tamén son, sempre o serei. Estou triste pero alegráme tanto ver nenos coma ti... Ánimo, antes de que ti naceras houbo xogadores extraordinarios que nos facían ferver de emoción: Gudelj, Mazinho... Saían ao campo e todos sabiamos que iamos ficar abraiados. Ti es moi novo, voltarás a ver o Celta entre os mellores, antes ou despois, e sentirás o orgullo de pertencer a unha grande familia, unha familia da que ti es unha parte importante. Mario, ti es o futuro do celtismo e esa camiseta que levas, incluso hoxe despois de dous días soportando as burlas dos madridistas de folla de lata, é parte dun soño compartido por moita xente. Sempre Celta.

Sons africanos

Ás veces a un dalle por revolver entre as vellas cousas acumuladas, os vellos libros, os vellos discos cheos de po, aí agardando a ser de novo rescatados do esquecemento. Así caeu hoxe nas miñas mans este CD de hai case 15 anos e non puiden evitar lembrar o asombro que sentín ao escoitar por primeira vez a marabillosa voz de Lokua Kanza, un congolés asentado en Francia, que comezaba entón en 1993 a súa carreira e que hoxe é un dos máis célebres músicos daquel continente. Despois deste disco de debut publicou outro titulado Wapi Yo, unha nova mostra do seu enorme talento. Cando estés farto de escoitar a mesma música deberías abrir a túa xanela e deixar entrar aire novo no teu cuarto, coma a música de Lokua Kanza, que revitaliza e abre a túa mente.

Ourense desde o ceo

A cidade de Ourense foi unha das elixidas pola compañía Microsoft para o seu proxecto de fotografía aérea. O seu programa Windows Live Local permítenos facer unha asombrosa viaxe por toda a cidade. Eu capturei esta imaxe do casco vello na que podemos ollar algúns dos lugares máis singulares de Ourense: As Burgas, A Catedral, a Praza Maior, a Praza de San Martiño, a Igrexa de Santa María Nai, a Igrexa de Santa Eufemia, a Praza do Trigo, os Xardíns do Bispo Cesáreo, o Liceo, etc. Tanto en tan pequeno espazo. Marabillas do noso benquerido Ourense, aínda descoñecido mesmo entre moitos galegos.

Un rapaz da aldea

Foi unha verdadeira honra saudar esta tarde a Xosé Neira Vilas, pregoeiro da I Feira do Libro de Vilagarcía. Neira Vilas, que aos seus 78 anos ten un aspecto inmellorábel, fixo un entretido eloxio do labor dos libreiros, da complicidade que gardan cos lectores e da importancia de levar adiante feiras coma a de Vilagarcía. Reivindicou a defensa do libro galego e lembrou algunhas anécdotas dos seus longos anos en Buenos Aires. Aproveitou tamén a ocasión para recordar a un dos vilagarciáns máis importantes daquela época, Elpidio Villaverde, que foi o primeiro alcalde republicano da vila ademais de deputado por Izquierda Republicana. Villaverde, xunto con Castelao, Suárez Picallo e Alonso Ríos foron os fundadores do Consello de Galiza en 1944. Houbo tempo tamén para recitar algúns versos en lembranza da Arealonga, o nome orixinal da vila mariñeira sobre a que naceu o invento de Vilagarcía.

Ao remate achegámonos a el para que nos firmara o seu libro máis famoso, o libro máis lido da literatura galega de todos os tempos, Memorias dun neno labrego. Mantivemos unha breve conversa con Neira Vilas, todo amabilidade. Ao coñecer a nosa orixe ourensán non puido menos que lembrar ao seu amigo Blanco Amor e tamén a Otero Pedrayo. Mesmo falamos un chisco da súa bisbarra, o Deza, na que tamén teño eu as miñas orixes pois o meu bisavó José María Paz Veleiro, de quen herdo o meu primeiro apelido, era do San Martiño (Dozón).

Testemuñas da historia

O 4 de xaneiro de 1931 inaugurábase no número 1 da Avenida de Vicente Pérez o Hotel "La Bilbaína", no mesmo edificio do Consulado de Portugal. Estas terrazas foron muda testemuña de parte da historia da cidade. Aos tres meses da inauguración proclamábase a Segunda República e no mesmo ano a rúa pasaba a chamarse de Fermín Galán. Cinco anos despois, en febreiro de 1936 coa victoria do Frente Popular, un grupo de falanxistas protagoniza un tiroteo que se salda con varias víctimas mortais.

E se falamos do que había dentro? Calquera ourensán de certa idade podería falar das reunións, das tertulias, dos atrevidos espectáculos que tiñan lugar alí posto que La Bilbaína permaneceu aberto probablemente até finais dos anos 60.

A vella Europa

Estampas do vello continente, lugares históricos coas cores xa gastadas, postais vellas dun mundo vello pero... como disfruta un ollando estas pequenas xoias fotográficas! De cando en vez atopamos na rede recantos descoñecidos nos que se agachan grandes tesouros. É o caso de Old-Pictures, no que podemos ollar fotos e postais de todo o mundo de finais do século XIX e comezos do XX.

Escollín a postal dunha das prazas máis fermosas que coñezo, Marienplatz, en Munich. Os turistas soen ficar abraiados mirando as figuriñas do reloxo da torre pero cada un dos edificios desta praza merece ser ollado con detemento.

Da Burga ao Barbaña

Voltamos á tarefa de lembranza dalgunhas das figuras literarias máis importantes da nosa cidade. Permitídeme a anécdota. Xusto cen anos antes de nacer eu en Ourense nacía en Granada outro Nóvoa que viría co tempo a protagonizar un avance moi importante na evolución da nosa literatura e que, a pesares diso, non ten hoxe o recoñecemento merecido cando tanto gusta falar dos precursores.

Francisco Álvarez de Nóvoa naceu, probablemente, o 11 de xuño de 1873 moi lonxe da Terra e pasou a súa infancia entre Pontevedra, A Coruña, Valencia, Navarra e Madrid, por mor do traballo do seu pai, descendente de ourensáns. A finais do século XIX Francisco faise completamente ourensán e proba delo son os títulos dos seus dous libros de relatos e prosas: Beira o Barbaña (1894) e Pé das Burgas (1896). A obra literaria de Álvarez de Nóvoa zumega paixón por Ourense, polas súas paisaxes e lugares e polas súas xentes. Ler os seus relatos ambientados naquela vila finisecular permítenos albiscar outra cidade diferente á nosa, outra maneira de vivila e de sentila. Resulta emocionante ollala a través dos seus ollos xuvenís:

"Eiquí podes oubir ó Barbaña que che contará tristuras ô bícal-os ameneiros é risoños parrafeos ô esbarar riseiro entre as guixas que, ô rozalo, arrancan d'os seus fios as notas mais alegres y-os queixumes máis tristes..."

É evidente que para un ourensán os relatos e as fermosas prosas teñen un significado especial, pero a relevancia de Álvarez de Nóvoa, segundo os especialistas, ven máis do seu uso da linguaxe e do aire fresco que aportou á literatura galega excesivamente ancorada nun costumismo xa estéril. No seu propio prólogo a Pé das Burgas laiase Álvarez de Nóvoa da moda do enxebrismo e da súa limitación temática, e amosa ademais o seu propósito:

"A miña pluma rebelouse a seguir ese camiño que, en forza de trillado, pódese facer en ferrocarril, e colleu por unha pequena corredoira que sae da esquerda, e vai ó corazón."

Habería que falar tamén da súa faceta xornalística, tan importante ou se cadra máis ca literaria, pero deixarémolo para outro día.

Da guerra incivil

Setenta anos pasaron desde aquel 26 de abril de 1937, daquela vergonza, da, se cadra, acción máis incivil de toda a guerra incivil. O pobo de Guernica (Gernika) ficou destruído case nas súas tres cuartas partes e morreron moitas persoas, ignoramos cántas. Non, non foi un experimento dos alemáns. Agora sabemos que foi unha decisión consciente dos sublevados. Barbaridades coma o bombardeo de Guernica fixéronse logo cruelmente habituais durante a Segunda Guerra Mundial. Triste honor.

A obra mestra de Pablo Picasso, como as de Goya cen anos antes, non só representa esta masacre senón o horror que provocan todas as guerras. Por iso é universal.

Hai dez anos visitei Gernika, a fermosa vila biscaína, e tamén ollei de cerca o vello carballo centenario, símbolo do carácter rexo daquel pobo.

Caneos no estadio

Decembro. 1953. Estadio do Couto. De novo un equipo da Primeira División visita Ourense para enfrontarse ao equipo local, o Club Deportivo Orense, que ocupaba xa o lugar da desaparecida Unión Deportiva Orensana. Esta vez o invitado era o Valencia Club de Fútbol, que nesta altura xa tiña tres campionatos de liga e dúas copas nas súas vitrinas, todas conseguidas nos anos 40. Luis Casanova era o presidente da entidade levantina e o entrenador naquel momento era o mítico Jacinto Quincoces.

Pero naquel Valencia da temporada 1953-1954 quen máis destacaba e a quen máis desexaban ollar os futboleiros ourensáns era a un habilidoso dianteiro holandés chamado Faas Wilkes. Os directivos valencianistas quedaran abraiados pola súa calidade o verán anterior nun partido amistoso xogado contra o Torino, equipo no que militaba o holandés despois de ter xogado no Inter, e decidíronse a fichalo.

Na súa primeira temporada coa camiseta branca Wilkes anotou 18 goles. O Valencia acabaría proclamándose campión da Copa del Generalísimo de 1954 aínda que Wilkes non puido xogar porque daquela os xogadores estranxeiros non podían participar nesta competición.

A súa carreira no Valencia truncouse ao serlle diagnosticada a enfermidade do bocio e aínda máis debido a unha lesión posterior por culpa das duras marcas a que era sometido. Wilkes chegou ao fútbol español na mesma época que Di Stefano e Kubala e nos primeiros tempos foi tan popular ou máis ca eles.

Faas Wilkes morreu en agosto de 2006 aos 82 anos de idade e marcou un fito histórico no fútbol holandés antes da aparición de figuras de renome coma Cruyff, Neskens ou Van Basten.

"La atención de los aficionados estaba fijada en el holandés Wilkes. Este, sin esforzarse, dejó constancia de su clase realmente extraordinaria. No entra nunca a la disputa de una pelota, pero cuando la tiene en su poder se convierte en un auténtico malabarista con su preciso y matemático regate, su juego intuitivo, su velocidad, su gran sentido de la colocación y su capacidad perforadora con ambos pies y con la cabeza. En todos los tantos que se marcaron ayer tuvo intervención directa, siendo autor material de cuatro de ellos."

La Región, 9 de decembro de 1953.

A historia do meu bisavó (VII)

Permitídeme aproveitar unha data tan sinalada coma a de hoxe para falar unha vez máis do meu bisavó, a quen non coñecín pero do que teño averiguado moitas cousas nos últimos anos. E ven ao caso falar hoxe de don Pegerto Nóvoa porque foi el un grande defensor dos valores republicanos. E afortunadamente, con orgullo, conservamos probas delo.

En novembro de 1931, é dicir, xa durante a Segunda República, Pegerto publicou un interesante artigo no diario La Zarpa, o famoso xornal republicano fundado por Basilio Álvarez e dirixido entre outros por Roberto Blanco Torres. Nese artigo, Pegerto, ademais de informar sobre a actualidade social e cultural do seu concello de orixe, amosaba ben ás claras as súas máis profundas conviccións ideolóxicas, a súa aposta polo ensino laico e pola xustiza social, o seu desprezo polos caciques e por toda forma de submisión ou fanatismo relixioso:

"DESDE COLES
Por la instrucción popular

Procedentes de la Habana se hallan entre nosotros los ex presidentes de la sociedad de instrucción "Progreso de Coles", fundada en la Habana, señores Quintas, Moure y López, destacados miembros de dicha sociedad cultural. Estos filántropos, hijos de Coles, merecen de todos el concepto de verdaderos patriotas, pues según demuestran fueron los tres presidentes, que dentro el periodo de cada uno se destacaron en el desempeño de sus cargos, poniendo todos sus esfuerzos en mejorar el plantel de enseñanzas que la sociedad "Progreso de Coles" viene sosteniendo en Vilarchao, desde hace más de una veintena de años, con carácter plenamente laico.
Es de admirar la labor de esta importante colectividad, que iniciándose en el año 1906, dentro del municipio de Coles, se fundó con el nombre de "Comité defensor de los intereses de los hijos de Coles", cuyo iniciador fue don Ramón Varela, hijo predilecto de este municipio, que supo con su maestría inculcar en el ánimo de los colenses el concepto social.
Notoria es sin duda la lucha incesante que esta agrupación tuvo que sostener contra un buen número de caciques que siempre hubo en este municipio, opuestos de una manera tenaz contra las pretensiones de defensa que este Comité emprendía. Como se trataba de defender los propios y legítimos derechos, burlados desde muchos años atrás no pudo este Comité, a pesar de sus esfuerzos, continuar sus propósitos, por las dificultades que en su marcha opusieron los caciques de entonces, y a dura fuerza tuvo que sucumbir. A pesar de ello, el ánimo de los colenses no decayó y seguidamente organizaron una Sociedad intitulada "Agricultores de Coles", cuyo reglamento fué aprobado por las autoridades, procediendo los asociados con sus esfuerzos a la construcción de un edificio social, que por tratarse de una obra importante, no pudieron terminar, auxiliándoles una sociedad que con carácter de protectora se fundó en la Habana en el año 1909 desde cuya fecha pensó, en asamblea magna, celebrada con la asistencia de un buen número de hijos de Coles, fundar en definitiva una Sociedad de carácter educativo bajo el nombre de "Sociedad de Instrucción: Progreso de Coles", y con sus recursos sostener y terminar el edificio que por falta de recursos no lo habían terminado. Y desde 1909 hasta la fecha viene funcionando un plantel de enseñanza de carácter laico, sostenido por esta Sociedad. Es algo sobresaliente que en aquellos años pudiéramos crear una escuela laica en un pueblo aldeano donde más impera la religión y el fanatismo acompañados de la acción caciquil, que a fuerza de sacrificio nos hemos impuesto.
Conocidas las circunstancias económicas por las que hoy atraviesa Cuba, se ven en la imposibilidad los allá asociados de satisfacer las cuotas para el sostenimiento del plantel susodicho; por tal motivo encarecemos la cooperación del señor inspector jefe de Primera Enseñanza de esta provincia, con el fin de evitar una suspensión de clases de este centro, en el cual reciben instrucción más de un centenar de niños de ambos sexos, procedentes de siete parroquias, a cuyo fin vienen comisionados los señores expresidentes antes citados, para solicitar de las autoridades a que corresponda los medios necesarios que subvencionen este centro cultural.
PEJERTO NOVOA. Coles, noviembre de 1931."

La Zarpa. 7 de novembro de 1931.

Na fotografía tomada no estudo de Schreck (so tiñan que cruzar a rúa para chegar alí desde o Bar Restaurant Universal) vemos, de esquerda a dereita: Alfredo (meu avó), Pegerto, Gumersinda (a miña bisavoa) e Pegerto fillo (o meu tío avó).

Simon & Garfunkel: Old friends

Hai xa 50 anos que Paul Simon e Art Garfunkel comezaron a súa carreira musical cando tan so eran uns animados rapaces do instituto Forest Hills de Nova Iork. Naquel tempo adolescente deron en chamarse Tom and Jerry pero algúns anos máis tarde decidiron utilizar os seus propios nomes por moi xudeus que sonaran e por pouco habitual que fose exhibir dese xeito a súa orixe e a súa relixión. Consideraban vergonzoso que Bob Dylan renunciase ao seu nome orixinal, Robert Zimmerman, para tratar de resultar máis comercial.

Non podo ocultar a miña admiración por este dúo. Levo escoitando as súas cancións desde moi neno. Aínda lembro con nostalxia aquel vello cassette que andaba pola miña casa cos seus grandes éxitos publicado a inicios dos anos 70.

Voltei a escoitalos moito nos meus últimos anos de instituto e desde entón considérome un fanático da súa música. Cincuenta anos de música son moitos anos pero agradecido estou de que os vellos amigos sigan a inventar novas cancións e que de cando en vez volten a reunirse para facer disfrutar ao numeroso público que vai aos seus concertos.

A pipa de Magritte

Hai días escribín sobre un dos asuntos que máis debates provocou entre os expertos en arte durante todo o século XX, o da representación pictórica coma abstracción da realidade. A opinión de Risco era diáfana. Para el toda representación era unha abstracción da realidade e non a realidade mesma. Podemos discutir o maior ou menor grao de figuración dunha imaxe, é dicir, o seu parecido co elemento real pero semella evidente que cando queremos reproducir ese elemento real necesitamos facer uso de certos mecanismos que convirten a imaxe en abstracción subxectiva do que estamos a ollar.

Un dos máis famosos pintores surrealistas, o belga René Magritte (1898-1967), amosou con certa ironía esta idea da representación artística no seu famoso cadro da pipa. Isto non é unha pipa, pois claro que non.

A historia do meu bisavó (VI)

Deixamos a historia do meu bisavó Pegerto Nóvoa alá polo verán de 1930 cando se fixo cargo do Bar Restaurante Universal, na rúa de Luis Espada. Para mellorar a atención aos seus clientes decidiu adquirir unha nova cafeteira exprés que era capaz de facer douscentos cafés cada hora.

"PROGRESOS DE LA INDUSTRIA ORENSANA
"Universal Bar-Restaurant"

El activo y emprendedor propietario de este conocido establecimiento don Pegerto Nóvoa, a las diferentes reformas introducidas en los locales y mobiliario acaba de inaugurar una costosa y magnífica cafetera exprés, capaz de producir doscientos cafés por hora.
La fina calidad del café que utiliza y la perfecta elaboración de la nueva exprés, dan como resultado un exquisito café, capaz de agradar al más exigente.
Felicitamos al señor Nóvoa, deseándole toda la prosperidad a que es acreedor."

Galicia, 4 de outubro de 1930.

O merendeiro de verán ao aire libre, as comidas a domicilio -hoxe tan habituais-, a cafeteira exprés capaz de preparar 200 cafés cada hora, un rótulo luminoso e outro indicativo na rúa do Progreso, os grandes banquetes, os licores e os viños de marca... Parece que Pegerto Nóvoa non se resistía a incorporar calquera mellora que fixese do seu negocio o máis competitivo posible, nunha cidade na que existían numerosas fondas e casas de hóspedes.

Un deses banquetes que tivo lugar no restaurante do meu bisavó merece unha mención especial polas súas implicacións políticas. No verán de 1931 celebrouse no Universal a elección do avogado Alfonso Pazos Cid como deputado das Cortes Constituintes republicanas. Ao convite asistiu tamén o alcalde da cidade Antonio Álvarez Dopazo e entre os convidados tomou a palabra o profesor e presidente da Agrupación Republicana Radical Socialista, Jacinto Santiago, para dicir unhas palabras sobre o deputado recén elixido e sobre o momento histórico que estaban a vivir. So cinco anos despois Jacinto Santiago, que ademais foi un magnífico xornalista dirixindo o semanario La República, sería asasinado por falanxistas perto de Vilariño Frío.

(Na imaxe Jacinto Santiago e Alfonso Pazos.)

Queren conciliar, disque

Estes días estase a falar moito nos nosos centros educativos da modificación do calendario escolar imposta pola Consellería de Educación para o próximo curso 2007-2008. Elimínase a xornada reducida dos meses de xuño e setembro. Isto afecta de diferente forma aos centros que teñen xornada única e os que teñen a xornada partida.

Nos primeiros aumentarase a hora que vai normalmente entre as 13 e as 14 horas, é dicir, será unha xornada de cinco horas lectivas no comezo e final de curso como é no resto dos meses.

Nos centros de xornada partida significará que polas tardes de xuño e setembro tamén terán que acudir os nenos á escola.

Vista a teoría eu aínda non acabo de ver onde está a tan repetida "conciliación da vida laboral e familiar" que defenden os impulsores desta medida. Non creo que ter os fillos máis horas na escola sexa unha maneira de defender a vida familiar. Máis ben creo que se trata de cubrir as horas nas que os pais traballan para que os colexios coiden dos seus nenos. Fomentar a vida familiar sería artellar métodos para que os pais poidan estar máis tempo cos seus fillos fortalecendo así os lazos afectivos e de comunicación. Poderíamos ter os nenos mañá, tarde e noite nas escolas. Mesmo moitos pais case non ven os seus fillos en todo o día.

Polo tanto, asegurar como fai a conselleira que esta medida "ten un valor pedagóxico e favorece a conciliación da vida familiar e laboral" é non coñecer ou non querer saber cal é a realidade dos nosos colexios e da nosa sociedade.

Se desde as mesmas institucións educativas se defende a idea de que o papel principal dos centros educativos non é ensinar senón manter ocupados os nenos o maior tempo posible mentres os pais traballan e darlles de comer non nos pode sorprender que hoxe en día a visión que a sociedade ten dos mestres e das escolas sexa, en moitos casos, a de simples gardas e vixiantes. Afirmar que iso ten valor pedagóxico e é polo ben dos nenos resulta polo menos decepcionante.

Barriga verde, acabouse a peseta

Aínda gardo un vago recordo das funcións de marionetas que se celebraban nas fermosas prazas do Ourense vello alá por finais dos anos 70. Cando chegaba o bo tempo, cousa que en Ourense soe suceder ben cedo, xuntabámonos unha chea de nenos diante daqueles monicreques para seguir con paixón e os ollos ben abertos as historias que alí nos contaban.

Moitos anos antes todo o mundo falaba de Barriga Verde pois era o máis famoso espectáculo das Festas do Corpus. Miña nai lembra aquel personaxe e as súas historias, e sobre todo a famosa frase final "Morreu o demo, acabouse a peseta" que servía para concluir a función.

Como xa temos sinalado, Vicente Risco foi un grande amante dos entretementos populares, dos acontecementos cotiáns da vida da xente corrente. Mesturaba a súa grande erudición para elaborar a Historia de Galicia con finas e irónicas observacións sobre Ourense e os ourensáns. Penso que moitas das súas observacións seguen a estar vixentes aínda hoxe 40 anos despois do seu pasamento.

E tamén, como calquera ourensán do seu tempo, foi ver a Barriga Verde. E non so o foi ver, senón que escribiu sobre el na súa columna diaria:

"HORAS

(...)

Después fuimos al "Barriga verde". Todos somos devotos del "Barriga Verde". Algunos lo encuentran demasiado modernizado; otros dudan de su autenticidad.

Entramos. El escenario estaba descubierto. Tardó en empezar la función, pero mientras tanto nos estuvieron dando un concierto de tambor. Ya sabéis cuánto me gusta oír tocar el tambor. Por lo tanto, lo pasé bien.

Después salió a cantar una chica, que, la pobre, estaba afónica. Después me parece que salió una flamenca que cantaba y bailaba alternativamente. Después un rapaz equilibrista, que trabajaba en "el cilindro de la muerte", pero no se cayó ni se murió, no hizo más que quitarse los pantalones y pasarse unos aros por las piernas. Después, una pareja vestida, una de aragonés y otra de aragonesa, y hubo golpe de jota cantada y bailada. La que hacía de aragonés le daba a las piernas con una ligereza tremenda.

Por fin, empezó la representación de los monifates. Salieron, como siempre -y esto es lo bueno- el Barriga verde (bueno, el héroe), el portugués, o quien le sustituyese, el cura, el toro, el demonio y la viuda del antagonista del héroe- A mí me pareció bastante bien la cosa.

Luego fuimos a la barraca que, no sé por qué, está puesta bajo la advocación de Júpiter, no sé tampoco si el dios o el planeta, aunque los dos sean lo mismo, pero poca gente lo sabe.

También allí hay monifates, sólo que son eléctricos: una preciosa banda de música, una rueda de bailarines, un coro acompañado de guitarras, y unos danzantes de palos modificados. Por fin una pareja de aragoneses, grandes, pero no de carne.

Es cosa muy divertida y todos aplaudimos mucho. Es una especie de Barriga verde electrificado. Menos mal.

Y ya no tengo tiempo ni espacio para hablar del Congo belga."

La Región, 6 de xuño de 1953.

Milagre en Milán

Que sorte poder disfrutar do cinema italiano dos anos 40 e 50! Nesa época ningún país facía filmes semellantes e de tanta calidade, tan cheos de humanidade viva e real, tan fondos no que transmiten e fan sentir. Por iso esa etapa é coñecida na historiografía do cinema como Neorrealismo, porque aquelas películas afastábanse das fantasías e dos clichés do cinema máis espectacular, o de maior éxito no momento, para amosar a verdadeira existencia da xente corrente.

Sen embargo, en Milagre en Milán (Miracolo a Milano, 1951), de Vittorio de Sica, o elemento fantástico resulta trascendental. Trátase dunha fábula máxica na que os soños vencen á realidade. O retrato da mísera vida dos sen teito de Milán está salpicado con situacións cómicas que aínda nos fan esbozar un leve sorriso. A existencia pacífica dos que alí viven á súa maneira, sen meterse con ninguén, vaise ver interrompida polos intereses dos ricos constructores que os queren facer desaparecer pero a maxia axudará os humildes a gañar o ceo.

En España, pouco a pouco, tamén comezou a aparecer un estilo cinematográfico parecido ao Neorrealismo italiano nos anos 50 e pode servir de exemplo un filme do mesmo ano que garda certa relación con Ourense. Falamos de Surcos (1951), dirixido polo medio ourensán José Antonio Nieves Conde, e realizada a partires dunha historia de Eugenio Montes coa colaboración de Natividad Zaro e Gonzalo Torrente Ballester.

Vacas abstractas

Fiquei hoxe remexendo entre os vellos xornais da cidade para traer aquí, ás miñas leves postais amareladas sen destinatario coñecido, unha nova mostra da faceta xornalística de don Vicente Risco. Afortunadamente, editoriais como Alvarellos coa súa colección Rescate están a levar a cabo un importante labor de recuperación da obra xornalística das máis sinaladas figuras da nosa historia recente. Os traballos xornalísticos, pola súa propia natureza, atópanse dispersos en diferentes xornais e revistas e en diversas etapas. Por iso non resulta nada doado levar adiante un traballo que teña como finalidade a recollida da obra xornalística completa dun autor. Ogallá dispúxesemos xa da colección completa dalgúns autores polos que teño certo interese como Eugenio Montes, Roberto Blanco Torres, Ben-Cho-Shey e os propios Risco e Otero Pedrayo. Tamén resultaría interesante editar aquelas famosas columnas do vello xornalismo ourensán: as Mostacillas de Lamas Carvajal e as Agujetas de Álvarez de Nóvoa. De seguro que hoxe necesitarían dunha edición crítica e explicativa para entendelas no seu contexto local, social e político.

Volvendo a Risco cómpre saber que moitas das súas Horas, os artigos que publicaba na portada de La Región nos anos 50, tiñan a súa orixe nas conversas e discusións que mantiña na tertulia do Hotel Roma. Neste caso o tema que debatían era a idoneidade do termo arte abstracto. Risco foi un home moi interesado en asuntos de arte e estética, un gran coñecedor das correntes artísticas do seu tempo. Denominouse a si mesmo surrealista e chegou a asegurar que prefería ser pintor antes que escritor.

Neste artigo titulado De las vacas abstractas, que forma parte de El libro de las horas, Risco defende que toda arte é abstracta porque sempre o autor fai unha abstración da realidade, capta a súa esencia e convirte a realidade en imaxe.

"DE LAS VACAS ABSTRACTAS

Tanto se incomodaron con eso del arte abstracto, que no hay más remedio que hablar de eso, no para poner paces, sino para que "rabeen" un poco más.

He comprobado, y lo comprueba cualquiera, que la indignación es estimulante, y no hay nada que levante las iras de los hombres como las llamadas "heregías" artísticas. Hasta los teólogos y moralistas olvidan que conviene que haya herejes. Y en esto del arte, yo estoy convencido también de lo contrario, es decir, de que conviene que haya ortodoxos.

Lo de que no hay arte abstracto es verdad, en el sentido de que todo arte es abstracto.

Hasta las vacas que andan paciendo en el monte son, en último caso, una abstracción. El pintor que pinta una vaca, lo que pinta es una imagen; no copia, en realidad, un objeto, sino lo que él percibe de ese objeto, la imagen que se forma de él. Esto cuando pinta la imagen sensible; pero también pintar la idea de la vaca, que es tan vaca como la que anda paciendo. Si no es así, no nos entendemos."

La Región, 18 de abril de 1953.

(Theo van Doesburg: De Koe, 1917)

Quero que me contes un conto

Sempre necesitamos que nos conten historias, contos, aventuras... Sentimos un profundo desexo por idear personaxes, lugares e feitos. Vivimos para soñar ou como dicía William Shakespeare en A tempestade: "We are such stuff as dreams are made on" (Somos da mesma materia da que están feitos os soños).

Nos nenos este desexo é aínda máis forte. Por iso non me sorprendeu ver cómo hoxe mesmo os meus vinte nenos e nenas de seis e sete anos ficaban abraiados e marabillados coa famosísima historia do cabalo de Troia.

Saber contar historias non é fácil. Os rapaces son esixentes, so prestan atención se eres quen de ambientar o relato axeitadamente con xestos e detalles, se empregas o tono e as palabras necesarias. Pero ese desexo que sinten por escoitar xoga da túa parte.

Moitas veces imponse o sentido realista duns nenos que comezan a entender que no mundo non todo é máxico e casual. Así, despois de contar a historia, un neno estaba moi interesado en facer unha pregunta: "Como construíron o cabalo e como entrou pola porta se era tan grande?". Non só necesitamos un contacontos senón tamén un carpinteiro.