Antonio Machado no Posío

Antonio Machado elixiu Soria pero quizais pola súa cabeza tamén pasou a idea de instalarse en Ourense. En 1907 había en España sete vacantes para catedráticos de lingua francesa (Huesca, Baeza, Albacete, Cabra, Mahón, Soria e Ourense). Nas oposicións, o poeta andaluz quedou quinto de 125 aspirantes (algúns din que foi sexto) e entre Soria e Ourense elixiu a primeira, probablemente porque quería estar máis perto da súa familia que vivía en Madrid.
Non custa nada xogar a imaxinar a Antonio Machado como profesor de francés no Instituto de Ourense aos seus 31 anos, paseando á tardiña polo xardín do Posío, polas ribeiras do Miño –pasear, o seu pasatempo favorito– ou tomando café no Royalty e lendo na prensa madrileña as leis promovidas polo goberno de Antonio Maura, departindo quizais con outros membros do claustro máis veteranos ou cuns noviños intelectuais chamados Vicente Risco e Ramón Otero Pedrayo que falaban de modernismo e poesía. Podemos imaxinar a Machado nas sesións de cinema do Pinacho ou xogando nos salóns do Liceo, ou quizais impartindo clase aos obreiros como faría en Soria, mostra clara do seu compromiso social, ou pode que falando de cando en vez con Basilio Álvarez e Francisco Álvarez de Nóvoa, os dous figuras destacadas da súa idade.
Nada diso sucedeu, pero nos arquivos da oficial Gaceta de Madrid queda consignado o feito curioso: o nomeamento de Antonio Machado para Soria e no parágrafo seguinte o dun descoñecido Cermenio Rodríguez para Ourense.

(Na imaxe, Antonio Machado e a reprodución da páxina da Gaceta do día 20 de abril de 1907.)

Diesterweg e a escola primaria (e IV)

Remato a serie de entradas dedicadas a F.A.W. Diesterweg falando dunha parte do seu pensamento que nos toca directamente aos que somos mestres no ensino primario. Cómpre lembrar que grande parte da súa vida dedicouna á formación do profesorado e que no campo da didáctica estableceu orientacións que non podemos esquecer. Aos seus alumnos recordoulles sempre a máxima de ensinar de acordo á natureza, é dicir, tendo en conta o desenvolvemento natural do neno e establecendo como base o seu propio punto de vista. Para Diesterweg era necesario partir do sinxelo para chegar ao máis complexo, ir desde o familiar ao inusual, do fácil ao difícil, do coñecido ao descoñecido. Podemos considerar este criterio como a base de traballo dos mestres aínda hoxe pois sempre temos que tratar de proporcionar exemplos significativos e válidos para que os nosos alumnos realicen mentalmente o paso do particular ao xeral.
Diesterweg tamén amosou o seu rexeitamento ao xeito tradicional de ensino escolástico e abogou polo traballo e a práctica como mellor maneira de que o neno aprenda, e tamén pola necesidade de tomar sempre en conta a personalidade particular de cada alumno. É un punto de vista moderno que considera o individuo activo na súa aprendizaxe e non unha masa informe de receptores obedientes.
Non só foi Diesterweg un bo formador de mestres, que sempre proclamou a importancia dunha formación organizada baixo premisas científicas, senón tamén un firme defensor das súas condicións de vida e de traballo. Loitou pola independencia do mestre e das escolas contra o poder da igrexa e defendeu sobre todo un salario digno para eles e a conveniencia do asociacionismo dos docentes.
Recoñezo que a súa firme defensa dunha clara separación entre escola e igrexa é un dos valores que máis respecto me merecen da figura de Diesterweg, pero un das súas declaracións do ano 1849 garda para min un significado aínda máis fondo pois entón sinalou o educador renano que chegaría un novo tempo cando a educación non fose só proporcionada de acordo coas débiles forzas de cada individuo senón cando toda a sociedade se declarase a si mesma unida e comprometida a facelo posible para toda a nación. Eu, a comezos do século XXI, aínda boto en falta ese compromiso verdadeiro.
Regreso para o epílogo ao texto polo que descubrín a figura deste interesante alemán, creador ademais da denominación "educación social". Nunha antoloxía editada por José María Quintana Cabanas en 1994 inclúense catro textos de Diesterweg todos relevantes. O primeiro deles, "Una mirada pedagógica a las fábricas, y una súplica humana (1828)", é un relato en forma de diario no que Diesterweg amosa a súa tristura por ver cómo nenos de corta idade tiñan que traballar duramente nas fábricas de Wuppertal en lugar de asistir á escola e recibir a educación necesaria.

F.A.W. Diesterweg faleceu o 7 de xullo de 1866 en Berlín.

(Na imaxe, nenos traballando nunha fábrica alemana de papel e cartón no século XIX)

Unha grande banana

Eran ás tres da mañá do pasado sábado cando recibín a mensaxe de Lokua Kanza no seu muro do Facebook: "Ce soir on joue à Santiago de Compostela". Din un chimpo no sofá. Era a oportunidade que levaba esperando desde hai moito tempo, desde que merquei o primeiro disco deste fabuloso músico do Congo alá polo ano 1993. Non me demorei máis de cinco minutos en comprar as entradas por Internet e alá marchei o sábado pola tarde coa miña muller a gozar dun concerto emocionante.
Os controladores a piques estiveron de fastidiar tamén este espectáculo pois os músicos tiveron que desviarse a Porto e chegaron media hora tarde. Agardamos con paciencia mentres quentabamos o corpo cun cafeciño na noite fría compostelá.
Lokua Kanza presentou o seu último traballo titulado "Nkolo" pero afortunadamente tamén fixo un repaso a pezas fundamentais dos seus primeiros discos como "Mutoto", "Never Lose Your Soul" e "Sallé". O momento máxico sucedeu nos bises coa súa interpretación en solitario de "Wapi Yo", unha fermosísima canción que fala do amor ausente.
Lokua vive entre París e Río de Janeiro. Entre peza e peza amosou o seu sentido do humor e amabilidade. Preguntou à audiencia: "English or Portuguese?". A xente sen dubidalo berrou "Portuguese, portuguese". Asombrado quizais pola unanimidade a partires de aí explicou cada canción en portugués e animou á xente a cantar. Na presentación de "Nakozonga" tratou de explicar o fondo desexo dos congoleses por voltar á terra e foi curioso ver cómo se esforzaba en facer entender o que os galegos entendemos mellor ca ninguén, ou polo menos eso cremos.
Foi unha noite desas que un vai gardar na memoria por moito tempo. Como di Lokua Kanza, un sorriso sempre produce efectos beneficiosos para todos os que nos rodean e para nós mesmos. Manda unha grande banana.

(Lokua Kanza, nun momento da actuación do sábado no Auditorio de Galicia)

Diesterweg e a escola primaria (III)

Como indiquei na anterior entrada non quero deixar de sinalar os principios fundamentais da teoría educativa e o pensamento político de F.A.W. Diesterweg porque considero que son aínda moi valiosos na sociedade actual do século XXI. En canto ao último, o pensamento político, podemos definir a posición deste educador como de liberal e progresista. Como forma de goberno apostou por unha monarquía constitucional e democrática de cidadáns libres e iguais en dereitos e obrigas na que se deberían salvagardar a liberdade de movemento, prensa, relixión, pensamento, asociación e outras moitas vencelladas a estas. Desde o punto de vista político xa é doado apreciar a modernidade do seu pensamento.

A consideración do home para Diesterweg componse de variados elementos:

• Fe na razón e na relación dialéctica entre pensamento e acción como medio para o desenvolvemento e a mellora das condicións de vida dos cidadáns

• Confianza na natureza humana e rexeitamento do metafísico

• Apreciación da diversidade do mundo como valor do que cómpre gozar

• Valoración da aspiración humana de modelar o mundo e a sociedade cun fin de harmonía

• Harmonía entre o individual e o colectivo

• Desenvolvemento das capacidades humanas para o beneficio de toda a sociedade

• Igualdade entre todos os homes.

Estes principios, en consoancia co pensamento alemán do século, lévalle a orientar a educación cara tres piares fundamentais: a verdade, a beleza e a bondade. Diesterweg defendeu a libre autodeterminación das persoas como principio fundamental para o seu desenvolvemento completo en todos os terreos, non só no puramente instrumental. Para elo considerou fundamental o principio de igualdade, que chamaba á sociedade a garantir as mesmas oportunidades para todos os nenos. Nesa liña, Diesterweg foi firme defensor da escola popular (Volksschule) que era a que podía levar a cabo ese principio de igualdade. En palabras de Diesterweg: "A sociedade ten que proporcionar iguais instrumentos educativos a toda a xente, que ten igual necesidade de educación".

O que Diesterweg perseguía coa súa idea dun ensino completo e íntegro era educar os individuos co fin de permitirlles ser seres humanos máis ca membros dunha clase social determinada. Para elo propuxo melloras substanciais no nivel da educación primaria orientadas a mellorar a calidade do ensino, dos materiais curriculares, etc. Foi Diesterweg quen declarou: "Primeiro educade homes, antes de preocuparvos pola formación profesional ou a súa clase social, porque o proletario e o labrego deben ser ambos educados para seren seres humanos".

(Na imaxe, monumento a Diesterweg no centro de Berlín. O lema di algo así como "Vive a vida ao completo")

Diesterweg e a escola primaria (II)

Ocupámonos hoxe da abundante obra escrita que nos deixou Diesterweg. Hoxe é só accesible na súa lingua materna pois, lamentablemente, non nos consta tradución algunha das súas obras completas nin ao inglés nin ao castelán.

A formación dos docentes foi a faceta máis salientable da súa carreira e o asunto ao que dedicou a maioría da súa produción. En 1835 publicou a súa obra máis coñecida, Wegweiser zur Bildung für deutsche Lehrer (Guía Educativa para os Mestres de Alemaña). Este libro tiña como finalidade establecer unhas consideracións teóricas sobre a educación para inmediatamente proporcionar aos mestres orientacións moi concretas que estes puidesen aplicar na aula, pois Diesterweg era moi amigo da claridade e da concisión. A idea que domina toda a guía é a de que a teoría e a práctica están intimamente relacionadas e non se pode atender a unha e desatender a outra. Outro día detallaremos máis polo miúdo o contido desta obra fundamental no pensamento do educador alemán.

Nos anos seguintes, Diesterweg publicou moitos outros libros sobre a educación formal e informal e sobre a formación profesional dos mestres, pero sen dúbida a súa obra de maior peso foi a edición, desde 1827 até 1866 –ano da súa morte– dunha revista chamada Rheinische Blätter für Erziehung und Unterricht mit besonderer Berüksichtigung des Volksschulwesens (Revista Renana para a Educación e Instrución con especial referencia á Educación Primaria). En tan longo período de tempo foron innumerables os artigos publicados e escritos polo propio Diesterweg: perfís biográficos dos educadores máis destacados, orientacións, opinións e reseñas dos traballos que se ían publicando na época sobre asuntos relacionados coa educación.

A partires de 1851 publicou o Jahrbuch für Lehrer und Schulfreunde (Anuario para Mestres e Amigos da Escola) e durante toda a súa vida foi un grande amante das ciencias naturais, a área de coñecemento na que se formou desde a adolescencia. Froito deste interese escribiu en 1840 un libro orientado a divulgar a astronomía entre o público xeral que se titulou Populäre Himmelskunde (Astronomía Popular). Diesterweg, con bo criterio, consideraba que a física e a astronomía eran elementos indispensables nunha boa educación básica, pois axudaban a coñecer mellor o entorno natural.

(Na imaxe, a escola de mestres de Moers onde traballou Diesterweg e á dereita unha páxina da revista educativa que publicou)

Diesterweg e a escola primaria (I)

Por azar, como suceden tantas cousas na vida, deparei hai días nun texto do ano 1828 que me permitiu descubrir a interesante figura do educador alemán Friedrich Adolph Wilhelm Diesterweg (1790-1866). Liberal e progresista, fillo da Revolución Francesa e polo tanto contemporáneo de Kant, Goethe, Schiller, von Humboldt e Pestalozzi –de quen ademais foi seguidor– Diesterweg foi autor de milleiros de páxinas dedicadas á escola primaria e á formación profesional dos docentes e firme defensor dun ensino democrático que tivera tamén en conta os problemas sociais da clase traballadora, nun tempo en que o desenvolvemento do capitalismo industrial xa amosaba a súa faciana máis inxusta e cruel nas fábricas da súa Westfalia natal.

O profesor Karl-Heinz Günther, un dos maiores expertos na obra de Diesterweg e da historia da educación naquel país, publicou nunha revista da Unesco un fenomenal artigo sobre o seu pensamento que serve de resumo das súas ideas e que merece a pena ler.

Diesterweg dedicou vintesete anos da súa vida a formar docentes para a escola primaria chegando a ser director da escola de maxisterio de Berlín até o ano 1847 en que foi destituído polas autoridades prusianas. Os motivos, como sinala Günther, foron políticos. Só hai que adentrarse un pouco nas súas ideas sobre o ensino primario para comprender o rexeitamento que sofreu por parte das clases dominantes.

Despois do impulso que experimentou a educación en Alemaña nos primeiros anos do século XIX, bebendo especialmente das fontes de Rousseau e Pestalozzi, a supremacía prusiana sobre o territorio alemán establecida a partires de 1815 comanda un movemento contrario que se fai fortemente reaccionario despois das revolucións populares do ano 1848. Diesterweg foi acusado polos seus "escritos subversivos" e por ter aberto a cuestión da separación entre a igrexa e a escola. Tachárono ademais de socialista e comunista, sen base algunha. Para a nobreza no poder, encarnada na figura do rei Federico Guillermo IV, a educación era un asunto moi perigoso, a culpable dos levantamentos populares. As regulacións de 1854 procuraron limitar o programa do ensino primario para convertilo nun pobre adestramento de cálculo, lectura e escritura orientado a formar traballadores máis ca persoas, reducíronse os salarios dos mestres e o clero pasou a ser a institución que controlaba o ensino. Eis un exemplo máis da difícil relación entre poder absoluto e ensino humanista e democrático.

O nome dun novo mundo

Entre as biografías escritas por Stefan Zweig acabo de ler unha das menos coñecidas e que ademais non é propiamente unha biografía senón un ensaio histórico. Nel relata Zweig a concatenación de erros e malentendidos que levou a que o novo continente descuberto por Cristóbal Colón a finais do século XV fose chamado América e non Columbia.

O perfil biográfico do florentino Américo Vespucio vén aquí acompañado de fontes históricas e de referencias a diversos aventureiros da época como Marco Polo, Henrique o Navegante ou Vasco da Gama. O relato vai tecendo o panorama de profundas transformacións económicas, sociais e culturais que ten lugar xa a finais da Idade Media e que, dalgún xeito, prepara o milagroso porvir dos descubrimentos.

Sinala Zweig que o que Colón perseguía, unha nova ruta comercial cara ás Indias, interesaba só aos mercaderes e comerciantes. Vespucio, polo contrario, nunha breve obriña de 32 páxinas publicada en 1503, falou dun novo mundo (mundus novus) que presentou como unha especie de paraíso terrenal. E así despertou a ilusión latente no corazón de todos os pobos do mundo por atopar unha saída ás súas miserias. Acendeu a luz da esperanza.

"Hacía tiempo que los padres de la Iglesia, especialmente los teólogos griegos, habían formulado la tesis de que, después del pecado de Adán, Dios, en modo alguno, había destruido el paraíso. Sólo lo había trasladado al 'anticton', a la punta opuesta de la tierra, a un espacio inaccesible para el hombre. Según la teología mítica, no obstante, este 'anticton' debería situarse más allá del Océano, es decir, al otro lado de una zona infranqueable para los mortales."

O efecto que provocou o seu relato, unha carta retocada e amplificada por un impresor, foi enorme. Esta sensación unida a manipulacións que nada tiveron que ver con el levou a que progresivamente se fose considerando a Vespucio como o descubridor do novo continente relegando o nome de Colón. Que Colón rematase os seus días desprezado e sen honores tamén axudou a elevar a figura de Vespucio.

Pero se o continente que ocupa unha cuarta parte do planeta leva hoxe o nome de América foi particularmente debido a un mediocre xeógrafo alemán que non só propuxo o seu nome eufónico, semellante ao dos outros continentes do planeta pero masculino esta vez, senón que tamén publicou un novo mapa no que con letras de imprenta estampou claramente e por primeira vez o nome de AMÉRICA. O feito estaba consumado.

Claudicando que é xerundio

Algúns aínda non podemos disimular o noso estupor diante dos tempos de mudanzas históricas que estamos a vivir. En apenas dous anos comprobamos a dobre face do sistema que nos goberna, implacable cos máis desfavorecidos. Un sistema que primeiro baleira o peto dos contribuíntes para sanear as contas dos bancos e os grandes capitais e que logo reforma as leis para que eses contribuíntes de petos baleiros se convirtan, aínda máis, en mercadoría que se vende e que se compra. Diñeiro público para beneficios privados e reformas laborais para que o público non incomode demasiado ás longas mans do capital privado.

É a vergoñenta claudicación da política entendida como a práctica da modelación da sociedade orientada por principios de consenso como o ben común e a xustiza social. O capital conseguiu xa que os políticos se aparten dese camiño. De feito xa o conseguira hai tempo. A novidade é a obscenidade coa que se está a levar a cabo. Caeron as máscaras. Xa non importa recoñecer que a política está ao servizo da gran economía e non ao revés. Os líderes políticos fan malabarismos para sacar unha foto que debuxe o sorriso dos investidores e rentistas, e soñan cun bo titular na prensa do día seguinte.

O humorista norteamericano George Carlin xa nos advertía hai tempo de que o mundo, os países, as nacións, tiñan, como todo, propietarios e que agora eses propietarios tiñan un obxectivo marcado na axenda: ir a polo diñeiro das pensións dos traballadores: “And do you know something? They'll get it sooner or later because they get all they want”. E niso están.

(Na imaxe, a pintura de Honoré de Daumier titulada “O vagón de terceira clase”.)

Teseo o miserable

Teseo foi un miserable, un canalla e un cínico. Falto de escrúpulos, non dubidou en deixar abandonada na illa de Naxos á muller que lle entregou o corazón e que o rescatou do labirinto do Minotauro con aquel oportunísimo nobelo, polo que Ícaro daría a vida. Dalí, cando ela durmía, fuxiu coa súa irmá pequena Fedra cara a Atenas onde viría ser rei despois da morte tráxica do seu pai Exeo. Merecería desde logo un bolero dedicado de Paquita la del barrio, cun particular “¿Me estás oyendo, inútil? culebra ponzoñosa”.

Para entender as razóns de Teseo cómpre ler o relato de André Gide, unha sorte de autobiografía heroica que aínda así non convence. Teseo reclama a súa liberdade e independencia como bandeira irrenunciable. O fío é aquí a metáfora do que nos mantén ligados a unha herdanza e a unha responsabilidade persoal e colectiva. Sentimos todos a tentación de rachar con vínculos e trabas, con eses lazos que ás veces semellan cadeas de ferro e que atenazan o sentido.

Ariadna obrigou a Teseo a xurarlle amor e fidelidade despois do fío:

–Lo has prometido

No había prometido nada en absoluto, pues no ansío nada tanto como la libertad. No me debo sino a mí mismo.

Este verán seguín os pasos que levan a Cnosos, o mítico lugar do palacio de Minos, situado entre árbores cheas de cigarras, berce da primeira civilización europea. Quedan as trazas do que debeu ser un labirinto e a etimoloxía di máis do que se ve. A labrys ou dobre machada cretense atopada en cantidade na reconstrución do palacio é probablemente a orixe da palabra labirinto. A liña difusa entre historia e lenda é aquí máis difusa ca nunca. Ollando cara estas columnas e estas pedras un sábese perdido e non distingue qué parte é a da lenda e qué parte é a da historia.

(Arriba, unha fotografía tomada durante a visita ao palacio de Cnosos)

Bendita Babel

A colección de ensaios de Stefan Zweig que leva o significativo título de El legado de Europa (Acantilado, 2003) –libro póstumo que editou e titulou o seu amigo Richard Friedenthal– remata cun texto breve pero intenso e emotivo. O mito bíblico da torre de Babel tense empregado con insistencia para considerar a diversidade lingüística e cultural como unha maldición ancestral salientando sempre a súa cara negativa. Mais Zweig, en plena gran guerra, levanta a súa voz e escribe este artigo orixinalmente en francés –a lingua do inimigo–. Un chamamento á irmandade entre os países:

"Algunos hombres audaces pusieron los cimientos, visitaron reinos ajenos llevando su mensaje y, poco a poco, los pueblos se hicieron amigos, aprendieron unos de otros, intercambiaron conocimientos, valores y metales y, progresivamente, descubrieron que la diferencia de lenguas no tenía por qué significar un alejamiento, ni las fronteras, un abismo entre ellos. Sus sabios reconocieron que la ciencia aislada de un pueblo no podría por sí sola comprender la infinitud, y pronto los ilustrados cayeron en la cuenta de que el intercambio de conocimientos aceleraba el progreso común; los poetas tradujeron las palabras de los hermanos a las suyas propias y la música, la única de las artes que estaba libre de la estrecha atadura de la lengua, inspiró por igual los sentimientos de todos. Los hombres amaron más la vida desde que supieron que era posible una unidad más allá de la lengua, y hasta dieron gracias a Dios por lo que les había impuesto como castigo; le dieron gracias porque, con la pluralidad que les había impartido, les había dado la posibilidad de gozar del mundo de muchas maneras y de amar con conciencia más firme la propia unidad en medio de las diferencias."


Zweig foi un dos máis grandes europeístas de todos os tempos e sen embargo, nesta época na que o europeísmo ten tan boa prensa, non xurde o seu nome coa frecuencia que eu penso que merece.

(Na imaxe, A Torre de Babel, de Pieter Brueghel sobre a edición en castelán da colección de ensaios de Zweig)

A noite (I)

Que terá a noite de máxico e misterioso para suxerir na nosa mente pensamentos completamente imposibles de expresar con palabras?

A noite é pródiga en soños irrealizables, proxectos quiméricos, decisións definitivas. A noite pode ser quente coma a voz calma e aloumiñada dos contos vellos da avoa, e pode ser fría coma o feble latexar do moribundo. Pode ser viva e apaixonada coma o amor recén saboreado ou calma e tranquila coma a contemplación plácida das estrelas.

Na Valencia de finais do XVI un grupo de nobres literatos fundou a Academia dos Nocturnos. Xuntábanse na casa dun deles cada solpor para compartiren poesías atrevidas empregando seudónimos tan fermosos como Silencio, Sombra, Miedo, Sueño, Sosiego, Tinieblas, Horror, Tristeza, Soledad...

A noite ten milleiros de ingredientes. A literatura non se entende sen a noite, sen as mil e unha historias de Scherezade, sen os Nocturnos de Hoffmann, sen a noiteboa do 36 de Larra e as noites lúgubres de Cadalso, sen o soño da noite de verán de Shakespeare, os relatos de Poe, os poemas de Young, os himnos de Novalis, os paseos baixo a lúa de Thoreau, a noite escura da alma de San Juan de la Cruz, o voo heroico no inmenso ceo negro de Saint-Exupéry, a triste figura do Quixote facendo penitencia nocturna en Sierra Morena, os soños fantasmais na Comala de Pedro Páramo, a noite de esmorga do Milhomes e o Bocas... Non ten fin. Raro é o autor que non se sentira algunha vez inspirado pola noite. Dicía Goethe que a noite era a metade da vida e a mellor metade.

A música, eterna creadora de sentimentos sen necesidade de palabras, deunos a Pequena Serenata de Mozart, a Sonata do claro de lúa de Beethoven e os Nocturnos de Chopin, Fauré, Scriabin, Satie, Debussy, Mendelsshon e Shostakovich. A noite é un universo misterioso.

(A noite estrelada de Vincent Van Gogh.)

Ao final do andel

Sempre é moi doado atopar os libros de Stefan Zweig nos andeis das librerías. Abonda con situarse fronte aos estantes e buscar a esquiniña máis á dereita xa pegada ao chan, un pouco despois das novelas de Zola. Alí, ao final de todo, condenadas pola orde alfabética, agardan por unha man desexosa as pequenas noveliñas de Zweig, as súas biografías e os seus libros de memorias. Despois de Zweig o alfabeto fica orfo.
O que xa non é tan doado para os curtos de vista e pouco áxiles coma min é axeonllarse para chegar tan abaixo e poder ver qué pequenas xoias hai gardadas naquela cela recóndita, como se de colmea doce e rica se tratara. Tiras dun e saen todos, queres recollelos e colocalos outra vez. Logo daste conta de que os volumes están numerados e sintes, por un momento, o peso da culpabilidade, do torpe que osou revolver aquela sagrada orde cosmonumérica.
Sen embargo, por moi torpe que un poida ser, merece a pena intentalo e probar dese vello mel centro-europeo. Unha das súas mellores novelas curtas relata a vida dun home para quen só existen os libros. O mundo redúcese ás mesas de mármore do seu café vienés. Lector incansable de memoria prodixiosa, devorador de catálogos, orientador bibliográfico... Jakob Mendel, o libreiro de Galitzia, é un home que non sabe nada de patrias, nin pasaportes —unha insensatez en tempos de interrogatorios, deportacións e campos de exterminio—. Buchmendel é unha peza maxistral, minúscula e inapreciable naquel recanto invisible da librería pero unha xoia que emociona a todos os que tamén amamos os libros.

"Solitario como un astrónomo que en su observatorio contempla cada noche, por la diminuta abertura de su telescopio, las miríadas de estrellas, sus misteriosas evoluciones, su cambiante confusión, cómo desaparecen y vuelven a encenderse, Jakob Mendel miraba a través de sus gafas y desde aquella mesa cuadrada ese otro universo de los libros, que asimismo gira eternamente y renace transformado, aquel mundo sobre nuestro mundo."

Stefan Zweig: Mendel, el de los libros.

Un burato no peito

Intenteino pero finalmente non me puiden resistir á marea e sentín a necesidade de escribir sobre o dichoso decreto, ese parto dos elefantes que xa parece que vai dar en criatura estraña, cando menos.
Pódese estar de acordo ou non co reparto horario do 50-50 entre galego e castelán aínda que un segue a pensar que tratar igual ao desigual é a mellor maneira de manter a desigualdade. Polo tanto non podo evitar pensar que esa é a intención que agochan os que promocionan e defenden este decreto. O galego tardou case mil anos en converterse en lingua oficial no seu propio territorio. Ollamos con envexa como a nosa lingua "florescia en Portugal". O castelán leva xa máis de cinco séculos establecido como lingua oficial do Estado —"instrumento del imperio" dicía Nebrija. Pola contra, o galego penetrou na educación hai menos de trinta anos e en todo este tempo houbo un amplo consenso sobre a necesidade de protexer e mimar unha lingua maltratada pola historia. Todas as xeracións teñen e terán dereito a ser ensinadas tamén na lingua propia de Galicia, cooficial xunto ao castelán, por moitos prexuízos e odios que os seus proxenitores poidan manter aínda. É triste, pero hoxe unha campaña como a que a principios dos oitenta animaba a falarlle galego aos fillos desde pequenos sería posiblemente denominada de imposición polos que gobernan.
Púxenme a escribir estas liñas coa intención de ir máis alá de porcentaxes e repartos. Na miña opinión, o que realmente desacredita ao decreto e aos seus autores intelectuais, que descoñecendo o seu nome teremos que entender que asina o propio Anxo Lorenzo, é a total nulidade desde o punto de vista pedagóxico e práctico.
O decreto tal como se anunciou ten trampa, véselle o cartón desde lonxe: equilibrio no reparto e logo todos, menos os profesores, poden usar a lingua que lles pete para falar, escribir, responder os exames e mesmo no libro de texto que leven á aula. Ou sexa, repartimos os naipes a partes iguais e logo ti xa os cambias polos que queiras. É unha rara maneira de fomentar a aprendizaxe das linguas oficiais. Ten moito máis de demagóxico que de efectivo. Se un se instala nunha lingua e non fai esforzo ningún por aprender a outra de que valen as grandilocuencias do bilingüismo?

E en todo isto onde queda a figura do mestre? Como é posible que nun decreto sobre educación non se teña para nada en conta o seu traballo, a súa experiencia, a súa realidade diaria na aula? Un dos máis coñecidos opinadores da prensa galega falaba o outro día da paisaxe despois da batalla. Pois ben, eu, como mestre de primaria, véxome no medio do campo, tirado e cunha ferida no peito. Deslizouse a idea de que somos impositores aos que lles hai que marcar uns límites, cando día tras día o que facemos e ir á escola a tratar de ensinar o afecto a todas as linguas, o aprecio pola natureza, o amor polos libros, o respeto e a tolerancia; arrancamos un sorriso dos beizos dos nenos para que entendan sen palabras que cremos neles e que, ao noso xeito, tamén os queremos.



Les parfums ne font pas frissonner sa narine;
Il dort dans le soleil, la main sur sa poitrine,
Tranquille. Il a deux trous rouges au côté droit.

(Os perfumes non lle fan tremer o nariz;
Tranquilo, durme ao sol, a man sobre o peito,
hai dous buratos vermellos no seu costado dereito.)

Arthur Rimbaud: Le dormeur du val, 1870.

Zweig en Vigo

Regreso a Stefan Zweig posto que nun fragmento das súas memorias (Die Welt von Gestern) fai unha interesantísima lembranza do seu paso fugaz por Vigo no verán fatídico de 1936. O escritor austríaco viaxaba por primeira vez a América do Sur para participar nun congreso do PEN Club Internacional ao que fora invitado. Recollo unha cita parcial da edición de Acantilado:

"En aquel verano de 1936 había estallado la guerra civil española, la cual, vista superficialmente, sólo era una disensión interna en el seno de ese bello y trágico país, pero que, en realidad, era ya una maniobra preparada por las dos potencias ideológicas con vistas a su futuro choque. Había salido yo de Southampton en un barco inglés con la idea de que el vapor evitaría la primera escala, en Vigo, para eludir la zona en conflicto. Sin embargo, y para mi sorpresa, entramos en ese puerto e incluso se nos permitió a los pasajeros bajar a tierra durante unas horas. Vigo se encontraba entonces en poder de los franquistas y lejos del escenario de la guerra propiamente dicha. No obstante, en aquellas pocas horas pude ver cosas que me dieron motivos justificados para reflexiones abrumadoras. Delante del ayuntamiento, donde ondeaba la bandera de Franco, estaban de pie y formados en fila unos jóvenes, en su mayoría guiados por curas y vestidos con sus ropas campesinas, traídos seguramente de los pueblos vecinos. De momento no comprendí para qué los querían. ¿Eran obreros reclutados para un servicio de urgencia? ¿Eran parados a los que allí daban de comer? Pero al cabo de un cuarto de hora, los vi salir del ayuntamiento completamente transformados. Llevaban uniformes nuevos y relucientes, fusiles y bayonetas; bajo la vigilancia de unos oficiales fueron cargados en automóviles igualmente nuevos y relucientes y salieron como un rayo de la ciudad. Me estremecí. ¿Dónde lo había visto antes? ¡Primero en Italia y luego en Alemania! Tanto en un lugar como en otro habían aparecido de repente estos uniformes nuevos e inmaculados, los flamantes automóviles y las ametralladoras. Y una vez más pregunté: ¿quién proporciona y paga esos uniformes nuevos? ¿Quién organiza a esos pobres jóvenes anémicos? ¿Quién los empujaba a luchar contra el poder establecido, contra el parlamento elegido, contra los representantes legítimos de su propio pueblo?"

Stefan Zweig: El mundo de ayer

(Arriba, fotografía tomada por Ruth Matilda Anderson en 1924 desde o Hotel Moderno de Vigo.)

A traxedia de Zweig

Resulta imposible nin tan sequera esbozar neste breve espazo a figura de Stefan Zweig (1881-1942). Sen temor a incorrer en grandilocuencia, pódese afirmar que se trata dun dos máis importantes escritores do convulso século XX europeo.

Coma todos os grandes artistas, Zweig escápasenos entre os dedos cando pretendemos definilo. Foi un narrador exquisito e querido polo público, un dramaturgo comprometido co maldito tempo que lle tocou vivir, un pacifista convencido, ameno biógrafo, extraordinario coleccionista de partituras autografadas, viaxeiro infatigable, etc.

Cheguei a Zweig, coma moitos outros, pola vía das súas famosísimas biografías: Balzac, Dickens, Magallanes, María Estuardo, Fouché, Erasmo, Tolstoi, Montaigne... E de entre todas elas a do meu querido Dostoievski. Pasei logo a interesarme polas súas narracións, especialmente por Mendel, o dos libros (Buchmendel) e Novela de xadrez (Schachnovelle).

Na miña recente viaxe a Viena deixeime guiar por Zweig e polo seu libro de memorias, que leva por título O mundo de onte (Die Welt von Gestern): un marabilloso percorrido de cincocentas páxinas pola Viena da súa xuventude, polas desgrazas de dúas guerras mundiais e un terrible exilio desde o que Zweig ollaba unha Europa que se derrubaba de xeito irremediable. Busquei a súa casa natal na avenida que rodea o centro histórico da cidade e alí atopei unha fría placa de mármore que lembra o nacemento do gran autor vienés.

A vida de Zweig tivo un final tráxico. O seu corpo e o da súa muller apareceron sen vida na cama da súa casa brasileira de Petrópolis o 22 de febreiro de 1942 cunha nota de suicidio na que facía unha defensa da liberdade que nunca abandonou.

As súas obras, editadas por Juventud desde os anos 50, enchen os andeis das librerías de libro antigo e de ocasión mentres a editorial Acantilado ven reeditando en castelán toda a súa obra desde hai dez anos. En galego só me consta a Novela de xadrez editada por Ir Indo no ano 2004.





















(Arriba, fotografía tirada o pasado 14 de febreiro no número 14 do Schottenring. Abaixo, portada dunha edición da biografía de Dostoievski do ano 1959 e portada da reedición de El mundo de ayer, Acantilado, do 2009.)

Todo o mundo sabe

Vivimos desde hai tempo nunha sorte de ficción compartida por políticos e grande parte da sociedade segundo a cal de ensino todo o mundo sabe e todas as opinións sobre educación son igualmente válidas.

Froito desta filosofía inconsistente, que iguala o científico co concursante de gran hermano, algúns asistimos atónitos aos discursos populistas do goberno que pretende deixar nas mans dos pais decisións fundamentais acerca do currículo, dos medios para adquirir competencias e das vías para lograr os obxectivos establecidos en documentos que a inmensa maioría deles descoñece, entre outras cousas porque non teñen obriga ningunha de coñecelos. Iso corresponde a outros.

Honestamente, é tarefa dos pais decidir hoxe a lingua en que se imparte unha materia? E mañá que tocará decidir? Que parte de responsabilidade se lles pode esixir logo aos pais se non se alcanzan os obxectivos marcados? Ou serán aínda coma sempre os mestres, destituídos das súas funcións, os sinalados como culpables? Podemos levar este criterio absurdo a outros eidos da sociedade coma a sanidade, a xustiza ou mesmo as remuneracións dos nosos políticos? Que é o que se pode e non se pode decidir?

A organización dunha sociedade moderna aséntase sobre alicerces que deben ser firmes. Cada peza exerce a función na que é competente e asume unha responsabilidade de cara os demais. A educación é un servizo público garantido pola Constitución. Os mestres reciben unha formación inicial que actualizan e perfeccionan a diario nas aulas e nos claustros, nas bibliotecas e nas salas de usos múltiples. A experiencia lograda non pode ser infravalorada. O máis importante das escolas son as persoas que alí pasan grande parte da súa vida: os nenos e os mestres. Non se pode seguir humillando a quen se encarga da educación formal das futuras xeracións.

Estes discursos populistas poderán achegar moitos votos aos seus impulsores pero convirten os currículos educativos en papel mollado. Auguro que pasada esta euforia demagóxica serán co tempo os propios pais os que requiran que as cousas volten ao seu rego e que sexan os expertos, aos que se supón formados e preparados para a función que desempeñan e que sostemos todos cos nosos impostos, os que asuman a responsabilidade encomendada e tomen as decisións axeitadas para acadar os obxectivos que o sistema se propón, entre eles o da competencia nas dúas linguas oficiais (Decreto curricular 130/2007, art. 3.e.).

A Casa Loos

Hoxe pasa desapercibido pero no seu tempo causou grandísima sensación entre os vieneses. Refírome ao edificio da sastrería Goldman & Salatsch (1909-1911), obra do arquitecto austríaco Adolf Loos (1870-1933). Este edificio (o do centro da fotografía) é hoxe a sede do Raiffeisenbank e ocupa un dos laterais da centriquísima Michaelerplatz.

Loos foi un precursor do racionalismo arquitectónico. Seguidor do norteamericano Louis Sullivan, defendeu con ensaios e conferencias a súa idea dun funcionalismo radical que rexeitaba calquera tipo de ornamentación. Escribiu un influínte artigo en 1908 titulado "Ornamento e delito". O adorno era para Loos un elemento inmoral que en moi pouco tempo xa quedaba obsoleto. Relacionábao ademais coas tatuaxes dos pobos salvaxes de Papúa e aportaba unha lista de argumentacións contra o seu uso. Na súa concepción da arquitectura as superficies debían ser lisas e simples. A ausencia de ornamentación era para Loos signo de fortaleza espiritual.

O edificio, coñecido como Casa Loos, rompe co seu entorno de maneira moi evidente. Destaca entre as fachadas de corte historicista que a rodean. As ventás non teñen elementos decorativos. Supón, en suma, un impacto visual que, segundo se conta, facía que o vello emperador Francisco Xosé I, xa nos últimos anos da súa vida, mandara sempre correr as cortinas do inmediato palacio imperial para non ollar semellante insulto ao bo gusto.

En Viena pódese seguir o rastro das obras de Loos en vivendas, bares e cafés. O Museo de Viena, fabulosa mostra da historia da cidade, contén unha reprodución exacta do apartamento de Loos. Unha innovadora distribución dos espazos con diferentes alturas en función da utilidade de cada peza (o que chamou Raumplan) é o sinal que identifica o seu estilo e o seu principal legado aos arquitectos da posguerra.

Adolf Loos pertenceu aos círculos artísticos vieneses de principios do século XX. Tivo amizade con Ludwig Wittgenstein, Arnold Schoenberg, Karl Kraus e Peter Altenberg. Fundou revistas como Das Andere (O Outro) e unha escola de arquitectura. Foi arquitecto do concello de Viena, posto que cedo abandonou por diverxencias cos planeamentos urbanos.

O ferreiriño abelleiro de Schönbrunn

Cando xa estaba a piques de saír do inmenso parque de Schönbrunn cuberto dun groso manto de neve, alí onde o emperador de Austria tiña o seu palacio de verán, escoitei tras de min un canto feble e agarimoso:

—Tui, tui, tui.

Xirei a cabeza e albisquei un paxariño pousado na póla dunha árbore. As súas plumas verdeais resaltaban no fondo branco da neve e por impulso de cazador de imaxes quixen tirarlle unha foto. Escapóuseme unha, dúas, tres veces. Retou a miña paciencia como a sabendas. Pero cando finalmente descendeu da árbore e pousou as patas na neve aí se me presentou a oportunidade que estaba agardando, e clic. Non saiu unha instantánea moi xeitosa pero polo menos pódese ver o paxariño.

Tratábase dun ferreiriño abelleiro, da familia dos páridos. O ferreiriño abelleiro é predominantemente insectívoro. Prefire comer desde as pólas máis baixas das árbores, perto do tronco, pero con frecuencia procura a comida no chan. Vive en zonas de bosque de toda Europa e pode chegar a ser moi confiado comendo mesmo da man dunha persoa.

Viena branca

Estou abrindo o paquete de postais que traio da miña viaxe a Viena e xa me quero deter na primeira que aparece. Para min é un dos recantos máis fermosos da cidade: a Karlskirche. Esta igrexa barroca dedicada a San Carlos Borromeo foi construída entre 1716 e 1737 por orde do emperador Carlos VI en sinal de agradecemento polo final da peste que matou a 8.000 vieneses a comezos do século XVIII. O que máis destaca no seu aspecto exterior é a mestura de estilos: un pórtico grego sustentado sobre seis columnas corintias, dúas maxestuosas columnas ao estilo romano, unha enorme cúpula barroca e dous pabellóns laterais con evidentes influencias orientais. O artífice deste eclecticismo foi o arquitecto Johann Bernhard Fischer von Erlach, o máis destacado de toda a época barroca e favorito dos Habsburgo.
Repaso as miñas postais e en todas hai unha protagonista ineludible: a neve. Foron estes días moi fríos na capital do vello imperio. Case me resultou imposible imaxinar a vaga de calor que vivín alí no verán de 1995 xunto a meu irmán Jorge e os amigos Suso e Daniel. Volveron lembranzas daquel tempo con nostalxia e tamén da primeira visita no 93. Con vinte anos foi aquela a miña primeira saída ao estranxeiro. Como corre o tempo!

Un tren de sombras

Sempre que se recorda a primeira exhibición pública do Cinematógrafo Lumière no Grand Café de París a tarde do 28 de decembro de 1895 semella imposible evitar o tópico segundo o cal os espectadores alí reunidos, ao ver na pantalla a chegada dun tren na súa mesma dirección, presos dun pánico irreprimible, deixaron precipitadamente as súas cadeiras e fuxiron entre berros da sala de proxección. Nada diso sucedeu. En primeiro lugar porque nesa primeira proxección non se incluiu o filme "L'Arrivée d'un train à La Ciotat". E ademais non hai referencias xornalísticas que o confirmen.
Como acertadamente sinalou o profesor norteamericano Tom Gunning nun artigo publicado en 1989 co título An Aesthetic of Astonishment: Early Film and The (In)credulous Spectator, a verdade da historia ten que ver máis cun mito: o mito do poder irresistible da imaxe animada e, se cadra máis decisivo, o mito do espectador inxenuo e indefenso diante do novo invento. Só é posible manter hoxe este mito se seguimos a subestimar a intelixencia e a capacidade intelectual daqueles primeiros experimentadores do invento dos irmáns franceses. Aínda asombra que a historiografía do cine mantivese vivo un preconceito que de facto convertía a aqueles en simples salvaxes sen tradición nos espectáculos e sen capacidade para distinguir a realidade da ficción.
Nada máis lonxe da verdade. Eses primeiros espectadores eran o que hoxe chamariamos, con certo desprezo, urbanitas parisinos, os máis sofisticados da cidade máis sofisticada do mundo, homes e mulleres afeitos a acudir a todo tipo de espectáculos visuais que presaxiaban desde moito tempo antes a chegada do cinema, homes e mulleres afeitos tamén aos trucos dos ilusionistas, conscientes da existencia dun mecanismo oculto que facía verosímil o que se lle amosaba diante dos ollos, provocando unha emoción profunda, a mesma emoción que aínda sentimos hoxe na butaca das nosas salas de cinema.
Máximo Gorki foi quizais o primeiro escritor de renome que escribiu sobre a súa experiencia como espectador. Asistiu á unha exhibición cinematográfica na feira de Nizhni Nóvgorod, a súa cidade natal, en xullo de 1896, e logo publicou un coñecido artigo na prensa local. As súas palabras serviron a Gunning para afianzar a súa idea de que os primeiros espectadores non eran tan inxenuos como para confundir realidade e ficción.

"De súpeto algo fai clic, todo se esvaece e aparece un tren na pantalla. Vai acelerando cara a ti, coidado! Parece como se fora a afundirse na escuridade na que estás sentado, convertíndote nun saco rasgado de carnes magoadas e ósos estillados, e facendo pedazos o salón e todo o edificio, tan cheo de mulleres, viño, música e vicio.
Pero isto tamén non é máis que un tren de sombras."



(Na imaxe superior, accidente de ferrocarril na estación de Montparnasse dous meses antes da primeira exhibición do cinematógrafo; na fotografía inferior, Máximo Gorki.)

Honestidade, por favor

Nestes tempos que vivimos de debates, tertulias e diatribas diversas sobre o sistema educativo, non podo evitar sentir certo pudor ao escoitar os moi solemnes discursos de certos políticos e expertos na materia que fan desfilar unha sucesión de expresións coma "mercado laboral", "emprego", "economía", "competencia internacional", "crecentes esixencias", "tecnoloxías da información", "informática", "capacitación", "globalización", etc. En 2005 Tony Blair mesmo chegou a declarar que "a educación é a mellor política económica que se pode facer".

Non podo evitar pensar ao mesmo tempo en Álex, un alumno meu de sete anos, que aínda fica marabillado durante uns segundos ollando como a súa bolboreta de papel parece axitar as ás nun movemento máxico.

Deberíamos ser honestos con Álex e con todos os nenos de sete anos e dicirlles que o que o Sistema espera deles non é que soñen con bolboretas de cores, que agarden a chegada do ratiño dos dentes pola noite, que imaxinen a lúa coma un plátano noctámbulo ou que describan nun papel as súas vacacións soñadas. Non, o que o Sistema quere é un Álex que sexa un futuro traballador obediente, competente tecnolóxicamente, trilingüe aparentemente, e tamén, por que non dicilo? acrítico intelectualmente.

Encaixes

Desde os tempos do instituto, cando menos, un ten ás veces esa sensación de non encaixar en ningunha parte, de estar fóra de sitio case sempre e de ser, dalgún xeito, diferente. Na adolescencia non é facil manexar estas sensacións e as situacións a que levan. Cando nos facemos adultos temos máis perspectiva e xa nos podemos permitir facer o noso camiño como nos pete, ao noso gusto, aínda que non de todo.

Eu, nesta bitácora apagada que a nada aspira, confeso que ás veces síntome como o profesor don Zacarías de La torre de los siete jorobados (1944), esa curiosa película de Edgar Neville que pode valer como proba de que o cinema español dos anos corenta non foi tan gris como nos quixeron facer ver. O profesor Zacarías, un vello e agradable señor, permanece pechado (secuestrado, aínda que el non o sabe) nunha cidade soterrada baixo unha torre no Madrid dos Austrias. Entre tubos de ensaio, alambiques e moreas de libros don Zacarías mantense entretido ollando cada detalle das esculturas que alí se atopan. Mentres xira a peza nunha man e coa lupa mira formas, relevos e curvaturas cantarea unha canción. "Estos caracteres hebraicos son el diablo". O que acontece arredor non ten ningún interese para don Zacarías. ¿Madrid? "No me importa porque aquí tengo un trabajo enorme." A saída quedou obstruída por un derrubamento: "No hay esperanza de encontrar la salida". E tanto ten.

Non podo evitar ver en don Zacarías unha metáfora dese exilio interior que definiu moi felizmente o xornalista e tradutor madrileño Miguel Salabert (1931-2007) nunha novela que en España non se publicou ata 1988 e que pasou desapercibida. O exilio interior foi protagonizado polos que sofreron a dictadura de Franco desde dentro do país. Na introdución, Salabert definía así o termo que el mesmo inventara:

"Exilio interior era: constituirse en islotes dispersos; coger el petate y acampar a extramuros de la polis; sumirse en la fascinante contemplación del propio ombligo o deleitarse cultivando en él margaritas; reducir el futuro a un curso de radio por correspondencia de la muy acreditada Escuela Maymó; desinfectarse con acicalados sonetos o con blasfematorios exaprubtos; beber hasta caerse porque si no era vicio; comprarse un biombo y aislarse del mundo; responder con una fuga hacia adentro a la agresión que se nos infligía desde muros y periódicos con esa 'inmunda imagen que querían darnos de nosotros mismos'. El exilio interior era, en dos palabras, el autismo social."

Miguel Salabert: El exilio interior, 1988.